Наркотик тарҕаныытын утары
Наркотик тарҕаныытын утары охсуһуу "Туох барыта икки өрүттээх" диэн этиини тутустаҕына эрэ табыллар.
Ааспыт 2-с тыһыынча сыллар саҕаланыыларын диэки оҥоруллубут кытаанах арыгыны кытта охсуһуу билигин даҕаны өй-санаа сайдыытын, тулуурдаах буолуутун ситиһэ илик омуктарга салгыы бара турар. Арыгыны бэйэлэрэ сатаан оҥосторго үөрэммит омуктар хас да үйэлэр усталарыгар арыгыны иһэ үөрэнэннэр билигин арыгыһыт буолуу кэмин ааһа сайыннылар. Арыгы тарҕанан барбытыттан ыла төһө эмэ уһун кэм аастар даҕаны, сорох хаалан иһэр сайдыылаах дойдулар дьонноро арыгыны кэмнээн иһэр буоларга саҥа үөрэнэ сатыы сылдьаллар уонна бобууну элбэхтик туһаналлар.
Сахаларга сайдыылаахтарынан өҥнөр нууччалар арыгыны сатаан, кэмнээн иһэр буолбуттарын көрдөрөн үөрдэ иликтэр. Арай Кавказ омуктара арыгыга сыһыаннара уратытын куруук ахталлар, бэлиэтииллэр. Бу арыгыны бэйэлэрэ оҥостор буолбуттара икки тыһыынча сыл буолан эрэр дойдуларга биллэр арыгыһыттар суох буолбуттара ыраатта.
Арыгыны, өйү-санааны иирдэр аһы бэйэ оҥостор буолуута дьон өйдөрүгэр-санааларыгар улахан уратыны киллэрэр. Олору сатаан оҥостор буолуу, элбэх арыгы куруук баарыгар үөрэниини үөскэтэрэ, олох кытаанах көрдөбүлүгэр кубулуйар. Ким кыаҕа тиийбэтэх, этэ-сиинэ арыгыны тулуйар буолууга үөрэммэтэх, өйө-санаата мөлтөх, тулуура суох киһи арыгыһыт буолан олохтон эрдэ туораан биэрэн иһэр балаһыанньата арыгы дэлэйиититтэн үөскүүр эбит. Айылҕаҕа маннык балаһыанньа үөскээһинэ «Айылҕа талан ылыыта» диэн ааттанар. Туруктаах өйдөөх-санаалаах, тулуурдаах дьону талан ылыыга арыгы бары өттүнэн сөп түбэһэр. Тулуура суох, сымнаҕас, атаах майгылаах дьон урутаан арыгыга ыллараллара, олохтон туорууллара дакаастаммыт чахчы буолар.
Быданнааҕыта оҥоруллар буолбут арыгыны кытта сорох хаалан иһэр сайдыылаах дойдуларга охсуһуу билигин да бара турар. Онтон сайдыылаах дойдулар арыгыны бобон эбэтэр суох оҥорон охсуһалларын бырахпыттара ыраатта. Бу омуктар билигин кэлэн наркотиктары кытта охсуһууларын саҕалаатылар. Ол эрээри бэйэлэрэ былыр арыгыны аан маҥнай оҥорон дэлэччи атыылаабыттарын, эргиммиттэрин туһунан умнан кэбиспиттэр. Билигин кэлэн бэйэлэрэ аны наркотиктары бобо-хаайа сатыы сылдьаллар.
Бу кэмҥэ наркотиктары кытта государство охсуһуута өй-санаа үөрэҕэр сөп түбэспэт, аҥардастыы бобуу, хаайыы өттүгэр салаллан хааллылар. Рынокка атыылана киирэн иһэр наркотиктары тутан ылан суох оҥоруу наркотиктар сыаналарын аһара үрдэтэн иһэрэ наркоманнар аҕыйыылларыгар тириэрдибэт.
Эдэрдэр туох суоҕу, көстүбэти була-тала сатыыр санааларыгар көстүбэт буолан хаалар наркотиги көрдөөһүҥҥэ турунаннар наркоман буолууга үтүрүллэллэр. Аны буллахтарына аһара туттунаннар өлүүгэ кытта тиийэллэр.
Наркотиктары чэпчэки сыаналаан государство атыыга таһаарара сыаната аһара үрдүүрүн суох оҥорон араас буруйу, халааһыннары оҥорууну аҕыйатыа этэ. Көҥүлэ суох атыылыы сатааччылартан тутан ылан государство чэпчэки сыанаҕа атыылыырын тэрийиэххэ сөп. Маннык тэринии рынокка наркотик куруук баар буоларын ситиһиигэ туһалыа, ыарыһах буолбут дьон өр кэмҥэ эмтэммэккэ эрэ көнөллөрө аһара уустугун таба өйдүүргэ тириэрдэр.
Өй-санаа үөрэҕин баһылааһын өйгө-санааҕа дьайар абылаҥнары утары охсуһууга таба суолу тутуһууга көмөлөһөр. Олору кытта охсуһуу «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини хайаан да тутуһан ыытыллара эрэ табыллар. Өйгө-санааҕа дьайыыга икки өрүтү тутуһуу «Чыпчархай уонна манньа» эбэтэр «Кымньыы уонна бирээнньик» диэн этиилэринэн бэриллэр.
Бастакытынан, бу кэмҥэ наркотиктары утары охсуһуу аҥардастыы кымньыыны эрэ туһанан ыытыллар. Бобуу, хаайыы кымньыы дьайыытыгар киирсэр.
Иккиһинэн, бирээнньик диэн этии манньаны быһаарар. Государство чэпчэки сыанаҕа наркоманнарга наркотиктары атыылааһына манньа, көмө курдук дьайыылаах. Арай бу көмөнү учуокка турбут наркоманнарга түҥэтии эмтэнэллэригэр көмөтө улахан буолуо этэ. Бу быһаарыыны сорох дойдуларга туһанар буолан эрэллэр.
Биир үйэ устата арыгыны аҥардастыы бобуу содулугар үөскээбит революцияларга Россия салайааччылара өйдөрө-санаалара тиийбэтиттэн икки төгүл түбэстилэр.
Бастакытынан, 1914 сыллаахха ыраахтааҕы арыгыны букатыннаахтык бобуутун сабыдыалынан Олунньутааҕы революция буолбута.
Иккиһинэн, 1985 сыллаахха Горбачев М.С. ыйыытынан арыгыны кытаанахтык бобуу, карточканан түҥэтии ыытыллар буолбута. ССРС үгүстэр сөбүлээбэт салайар былаастаах государствоҕа кубулуйбута. 1991 сыллаахха перестройка хамсааһына кыайбыта, ССРС үрэллибитэ.
Аҥардастыы бобуунан эрэ арыгыны кытта охсуһа сатаабатахтара буоллар баҕар ыраахтааҕы да баар буолуо, революция да буолуо суоҕа, онтон ССРС үрэллиэ суоҕа этэ. Дьон сөбүлээбэт буолуулара таһынан баран маассабай хамсааһыҥҥа тиийиэ суоҕа этэ.
Арыгыны оҥорууну баһылаабыт уонна арыгы көмөтүнэн Аан дойдуга баһылыыр оруолу ылбыт Европа дойдулара кэлэр 3-с тыһыынча сылларга бастаан иһэр кыахтарын сүтэриэх курдуктар. Бу дойду дьоно наркотигы сатаан туһанар буола үөрэнэллэрэ ураты уустуктары үөскэтэр. Салайааччы, баай дьон оҕолорун баайга-талымҥа, көҥүл-босхо барыыга, айыыны оҥорууга үөрэтэллэрэ өйдөрө-санаалара туруга, тулуура суох буолуутун үөскэтэриттэн үксүлэрэ наркотикка ыллараллар. Бэйэлэрин быстах баҕа санааларын кыайан туттунан тохтотуммат, тулуура суох буола улааппыт эдэрдэр харчылара элбэҕиттэн, күүстээх наркотиктары өйдөрө көтүөр диэри элбэхтик туһанар кыахтаахтара уонна олор арыгытааҕар ураты күүстээх дьайыылаахтарыттан сөбүлээн көрөн туһана үөрэнэллэрин улаханнык уустугурдар.
Наркотиктары утары охсуһууга арыгыны аан маҥнай бэйэлэрэ оҥорор буолбут дьон сатаан иһэр буола үөрэммиттэрин умнан кэбиһэр табыллыбат. Ол охсуһууттан холобур ылыахха сөп. Наркотик оҥоруллар үүнээйилэрэ дэлэччи үүнэр сирдэрин олохтоохторо атыыга-эргиэҥҥэ анаан оҥорон таһааралларыттан, олох кыра эрдэхтэриттэн ыла наркотиктары туһана сылдьаллар. Кинилэр эттэрэ-хааннара да үөрэнэн, өйдөрө-санаалара кыра эрдэхтэриттэн бөҕөргөөн, тулуурдара улаатан уонна ас-үөл таһаарынар үлэлэрэ-хамнастара буоларынан аһара туттан барбаттар. Бу быһаарыы сахалар “Кыһалҕа – кыһыл талах кымньыылаах” диэн этиилэрэ олус таба буоларын билинэр. Бэйэлэригэр сөптөөҕүн көрөн туһанарга үөрэннэхтэринэ эрэ киһи-хара буолаллара олоҕу олороллоругар, аһара туттубаттарыгар күһэйэр күүс буолар.
Өйдөрүн-санааларын күүһүнэн баҕа санааларын кыана туттан элбэх наркотиктартан бэйэлэрин доруобуйаларын буорту оҥорботохторуна эрэ тыыннаах буолан сылдьаллара кыаллар. Бэйэлэрин баҕаларын кыаммакка наркотиктары хааланнахтарына бэрт сотору наркоман буоланнар олох суолуттан туораан биэрэн иһэллэр. Бу быһыы эмиэ «Айылҕа талан ылыыта» диэн ааттаныан сөп. Маннык ыарахан, кытаанах усулуобуйаҕа дьон бэртэрэ, тулуурдаахтара эрэ наркоман буолбакка ордон хаалан олоҕу салгыыр кыахтаналлар. Дьоҥҥо тыыннаах буоларга дьулуһуу эрэ олоххо көрсөр ыарахаттары кыайалларыгар күүс биэрэр.
Наркотиктары дэлэччи оҥостон сатаан туһанарга үөрэнии Аан дойду государстволарын олохсуйбут кыраныыссаларын хаттаан уларытыыга тириэрдиэн сөп. Наркотиктары сатаан туһана үөрэммэт, аһара буойа-хаайа сатыыр, билиҥҥи сайдыылаахпыт дэнэр государстволар дьонноро наркотиктар дьайыыларыттан улаханнык мөлтүөхтэрин сөп.
Афганистаҥҥа талибтар сүрүн дохуоттарын наркотиктары оҥорон атыылааһын ылар этэ. Героин, опий диэн наркотиктары ордук элбэҕи оҥороллоро. Барытын атын дойдуларга таһааран атыылыыллара.
2001 сыллаахха балаҕан ыйын 29 күнүгэр буолбут Россияҕа куттал суох буолуутун сэбиэтин мунньаҕар наркотиктар тарҕанан иһиилэрин туһунан кэпсэппиттэрэ. Кэнники кэмҥэ Россияҕа наркоманнар ахсааннара 10 төгүл элбээбит диэбиттэрэ. Президент Путин В.В. синтетическэй наркотиктар ордук кутталлаахтарын, киһи түргэнник тутулуктаах буолан хааларын бэлиэтээн эппитэ. В.Рушайло Россияҕа кэлэр наркотиктар, ордук героин 80 бырыһыаннара Афганистантан кэлэрин кэпсээбитэ. Бу 21-с үйэҕэ аны наркотиктар тарҕаныыларын утары охсуһуу күүһүрэрин ыйбыттара.
Бары дойдулар наркотиктары атыылааһыны утары охсуһаллар. Элбэх наркотиктары тутан, былдьаан ылан уматан кэбиһэллэр. Атыыга барыахтаах наркотиктары аҕыйатан, суох оҥорон кэбиһэллэрин кыайыыны оҥорбут курдук ааҕыналлар. Ырыынакка киирэн атыыга барыахтаах чааһын тутан ылан суох оҥороллоруттан наркотиктар сыаналарын аһара үрдэтэллэрин салайааччылар аахсыбаттар.
Маннык быһыылаахтык охсуһуу саҕаламмыта төһө эмэ өр буолла эрээри туох да туһаны аҕалара биллибэт. Бу курдук охсуһуу тоҕо сыыһа буоларын, арыгыны утары охсуһуу буолан ааспыт холобурдарынан быһаарыллар.
Эдэр, иллэҥ, элбэх харчылаах дьон боруобалаан көрө сылдьан наркотикка ылларбыттарын билбэккэ да хаалаллар. Доруобуйаҕа дьайар күүһэ улахана бэрдиттэн уонна наркоман буолбут дьон өйдөрө-санаалара мөлтөҕүттэн кыайан быраҕа охсон кэбиспэттэр. Наркотик киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыыта арыгы курдук буолан баран быдан күүстээх. Олус түргэнник өйү көтүтэр. Киһи бэйэтэ өйө көтөрүгэр үөрэнэ охсон хааларыттан сирдээҕи, көннөрү дьон олохторунан астыммат буоларын үөскэтэ охсор. Өй-санаа көҥүл көтө сылдьара, итинник өйдөбүлү иҥэрэн кэбиһэр. Итиннэ эбэн биэрдэххэ, аныгы баай дьон оҕолоро атаахтара бэрдиттэн кыра эмэ тулуурдаах буолуу диэн өйдөбүллэрэ суоҕа, ордук түргэнник наркотикка ылларалларыгар тириэрдэр. Кинилэргэ хаһан баҕарар наркотик наада буола турар. Наркотик ырыынагар ахсаана аҕыйаатаҕына сыаната биллэрдик үрдээн барара быһаарыллар.
Ырыынакка героин сыаната үрдээн иһэриттэн наркоманнар эрэйдэрэ элбиир, көрдүү, була-тала сатыыллар, бэйэлэрэ оҥостоллор. Дьадаҥы өртүлэрэ харчылара тиийбэтиттэн араас халааһыннары, саба түһүүлэри оҥороллоро эмиэ эбиллэр.
Аан дойдуга наркотик эргиирэ ити курдук хаһан да аҕыйаабакка эбиллэн эрэ иһэр чинчилээх. Төһө күүскэ охсуһан, наркотигы суох оҥорон истэх аайы, сыаната өссө ыараан элбэх барыһы биэрэр буолан иһэр. Ол аайы элбэх барыһы ылаарылар дьарыктанар дьон элбээн биэрэн иһэллэр. Наркотигы кытта аҥардастыы бобон-хаайан, суох оҥорон охсуһуу сабыдыала төттөрү өттүгэр охсоруттан, эдэрдэри күүскэ угуйарыттан балаһыанньа ордук уустугуран иһэр.
Билигин үгүс омуктар наркотиктары бобон уонна суох оҥорон дьон туһаналларын тохтотуохтарын баҕараллар. Ол эрээри туох бобуулаах, хааччахтаах баарын эдэрдэр хайаан да боруобалаан көрөр, булар-талар идэлэринэн аан маҥнай эдэр дьон наркоман буолан хаалан эрэйдэнэллэр.
Наркотиктары суох оҥорон, бобон охсуһуу наркотиктар сыаналарын олус үрдэтэр. Наркотик ырыынагар тиийбэт буолан хаалыыта көрдүүр дьон элбээн хаалыыларын таһаарар. Төһө элбэхтэр наркотикка наадыйаллар даҕаны сыаната соччонон үрдээн биэрэн иһэр. Ити иһин наркотигы үүннэрэн уонна оҥорон атыыга таһаарааччылар хаһан даҕаны ночоотурбаттар. Куруук барыстаах буолан тахсаллар. Эргиэмсиктэр наркотик киһиэхэ дьайыытын сатаан туһаналлар. Хаста да күүстээх наркотик дьайыытыгар түбэстэҕинэ киһи бэйэтэ наркоман буолан хаалыан сөп. Наркоманнар аҕыйаабакка ахсааннара эбиллэн эрэ иһэр.
Ырыынакка наркотигы суох оҥорон эбэтэр аҕыйатан охсуһуу букатын сыыһа суолу тутуһуу, халыйыы буолар. Наркотик сыаната үрдээһинэ кыахтаах баай дьон оҕолоро аан маҥнай наркоман буолалларын үөскэтэр. Кинилэр харчылара элбэҕиттэн төһө баҕарар сыаналаах наркотиктары булан туһанар кыахтаахтар.
Сайдыылаах омуктарбыт элбэх харчылаах дьоннорун оҕолоро урут бастаан наркоман буолуулара, бу дойдулар салайааччылара наркотиктары кытта сатаан охсуһар кыахтарын суох оҥорон кэбиһэр. Салайааччылар быстах, наркотиктары олус түргэнник суох оҥоро охсор санааларыгар оҕустараннар, түргэнник оҕолорун эмтии, көннөрө сатааннар наркотиктары суох оҥоруу, бобуу өттүгэр салаллан хааллылар. Онтон бобуу уонна хаайыы эдэр дьону үөрэтиигэ төттөрү өттүгэр охсуулаах буолан тахсарын билигин да ситэ арааран өйдүү иликтэр.
Афганистаҥҥа 90 тыһ. гектар сиргэ мак ыһаллар эбит. Ордук элбэхтик Герат диэн провинцияҕа. Героины оҥорор 400 цех, лабораториялар бааллар эбит. Оҥорон таһаарар героиннарын биир килограмын сыаната 25 эрэ доллар буолар эбит. Афганистаҥҥа оҥорор наркотиктарын Таджикистанынан, Киргизиянан, Россиянан Европаҕа атыылыы таһаараллар диэн Россия радиота солуннары кэпсиир.
21-с үйэ саҕаланыытыгар Америка Холбоһуктаах Штаттарын салайыыларынан НАТО государстволара Афганистан сайдыыта суох государствотын утары сэриини саҕалаан кыайыыны ситистилэр. Бу сэриини наркотиктары утары саҕаламмыт бастакы улахан сэриинэн ааттыахха сөп. Сайдыылаах дойдуларга Афганистан маагы дэлэччи үүннэрэн героин диэн күүстээх наркотигы оҥорон атыыга таһаарара олус буортулаах этэ диэн быһаараллар.
Саҥа 3-с тыһыынча сыллар наркотиктары утары сэриини биллэриинэн саҕаланнылар. Киһи--аймах олоҕор, аһылыгар сайдыыны киллэрэр, өйүн-санаатын буккуйар наркотигы кытта охсуһуу олус уустук уонна ыарахан буоларыгар ханнык да саарбаҕалааһын суох. Дьон өйө-санаата ордук бөҕөргөөн, тулуурдаах, өһөс буолан наркотик дьайыытыгар кыаттарбат кэмэ кэлэригэр олус уһун бириэмэ наада буолара сэрэйиллэр. (1,18).
Туһаныллыбыт литература уларыт
1. "Туймаада" хаһыат. №258. 18.06.2015.