Оҕо айыыны оҥоруута
Оҕо өйө-санаата айыыны оҥорууттан уонна олору туһаныыттан сайдан иһэр. Кыра эрдэҕинэ ийэ кута үөскүүр кэмигэр айыыны оҥоруута өйүгэр-санаатыгар сонно үгэһи үөскэтэн, ийэ кутугар ууруллан хаалар. Ол иһин, бу кэмҥэ оҕо иитиитигэр аан бастаан үчүгэй быһыылары оҥотторуу, оннук үгэстэри иҥэрии туһата улаатар диэн сахалыы Кут-сүр үөрэҕэ быһааран төрөппүттэргэ тириэрдэр.
Оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэр, өйө-санаата олохсуйар кэмигэр үгэстэргэ үөрэтии икки өрүттэнэр:
1. Үчүгэй быһыылары оҥотторон үчүгэй үгэстэрдээх буоларын ситиһии үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатарыгар тириэрдэр.
2. Оҕо куһаҕан быһыыны оҥорон кэбистэҕинэ, ол быһыыта үгэс буолан ийэ кутугар эмиэ ууруллар. Куһаҕан быһыылаах киһи буола улаатан хаалыан сөбүттэн төрөппүттэр ийэ кута иитиллэр кэмигэр куһаҕан быһыылары оҥорорун тохтотоллор.
Бу кэмҥэ оҕо тугу саҥаны билбитэ барыта үгэс буолан ийэ кутун үөскэтэн, сайыннаран иһэр. Ийэ кут диэн киһи төрүт өйө-санаата, хаһан баҕарар киһи тугу оҥороругар барытыгар дьайыыта тиийэ сылдьар. Бу кут иитиллэр кэмигэр туһа киһитэ буолан үлэлиир үгэстэри иҥэриммит оҕо үлэһит буола улаатар кыахтанар.
Оҕо кыра эрдэҕинэ, 5 сааһыгар диэри ийэ кута сайдар. Ийэ кут киһиэхэ өйү үөскэтэр. Өй диэн ийэ кут өйүн-санаатын, үгэстэргэ үөрэммитин быһаарар тыл. Бары кыылларга, көтөрдөргө, киһиэхэ ийэ куттара, өйдөрө баарыттан уонна тугу барытын элбэхтик хатылаан оҥороллоруттан сайдар, саҥа үгэстэргэ үөрэнэннэр сыыйа, бытааннык да буоллар өйдөрө эбиллэн иһэр.
Өй-санаа диэн холбуу этии киһиэхэ ийэ кутун тэҥэ, санаа диэн этиллэн салгын кута сайдарын быһааран биэрии буолар. Бу тыллар сахалар олус былыргы кэмнэртэн киһи өйүн-санаатын дириҥник үөрэтэн олохторугар туһаналларын биллэрэллэр.
Ай диэн саха төрүт тыла. Бу тыл киһиэхэ эрэ салгын кута сайдарын быһаарар ураты суолталаах. Ол курдук, атын кыылларга, көтөрдөргө салгын куттара кыайан сайдыбат, өйдөрө-санаалара сайдыыта олус бытаан, дьонтон быдан улаханнык хаалан иһэр.
Ай диэн тыл киһи санаатын быһаарар. (1,23). Ол иһин үчүгэйэ уонна куһаҕана кыайан араарыллыбат уратылаах. Арай сахалар таҥараларын үөрэҕэ Кут-сүр үөрэҕин туһанан санаа хайдах үгэскэ уларыйарын билэриттэн, тутуһарыттан “Куһаҕаны санаама” диэн үөрэтэр. Ол аата куһаҕан санааны элбэхтик саныы сылдьан үгэскэ кубулутан кэбистэххэ, киһи бэйэтэ ол куһаҕан санаатын оҥорон кэбиһэрэ тиийэн кэлиэн, ордук улахан куһаҕаны үөскэтиэн сөбүттэн таҥара үөрэҕэ харыстыыра, бу этииттэн биллэр.
Саныыр санаа туохтан да иҥнибэт, тугунан да тутуллубат, туохха да хааттарбат, санаабыт сиргэ сонно тиийэн иһэр. Ол иһин санаа атын, киһи этэ-сиинэ кыайан тулуйан сылдьыбат Анараа дойдутугар сылдьар диэн быһаарыыны сахалар туһаналлар.
Илэ диэн сахалар өй-санаа Орто дойдуга сылдьарын, киһиэхэ биллэрин ааттыыллар. Киһи саныыр санаатын оҥорон туох эмэ быһыыга тириэртэҕинэ, санаа илэҕэ кубулуйар, атыттар көрөр, билэр уонна үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн арааран сыаналыыр кыахтаналлар.
Оҥоруллубут быһыы хайдаҕын; үчүгэйин дуу, куһаҕанын дуу атыттар сыаналаан быһаараллара табыллар. Ол курдук, киһи бэйэтэ оҥорбут быһыытын “үчүгэй” диэн сыаналыыра хаһан баҕарар элбэх. Ол иһин бу оҥоруллубут быһыы хайдаҕын; үчүгэйин дуу, куһаҕанын дуу атыттар, элбэхтэр сыаналыыллара таба буолан тахсар. Киһи оҥорбут быһыытын, айыытын үчүгэйэ дуу, куһаҕана дуу хойутаан, бу быһыы оҥоруллубутун кэнниттэн биирдэ биллэн, чуолкайданан тахсара өй-санаа үөрэҕэр уустуктары, хойутааһыны үөскэтэн иһэр.
Санааны элбэхтик ырытан, сыаналаан, атыттарга тэҥнээн көрүү айар диэн тылынан этиллэр. Ол аата санаа оҥорор быһыыга өссө кубулуйа илигинэ элбэхтик, ырытыы, быһаарыы туһаны оҥорууну элбэтэргэ аналланар уонна айар диэн тылынан этиллэр.
Ай уонна ар диэн тыллартан холбонон айар диэн тыл үөскээбит. Ар диэн ырдьыгыныыры, бэйэҕэ чугаһаппаты, тэйитэри биллэрэр кыыллартан тутулуктанар майгыны быһаарар тыл. Бу тыл киһи ураты, саҥаны айар санаатын атыттартан харыстыырын, кистиирин биллэ-рэрэ ордук суолталаах. Саха киһитэ ону оҥоруом, маны оҥоруом диэн эрдэттэн кэпсэнэ сылдьыбата, ону дакаастыыр.
Суруйааччы ону-маны, буолары-буолбаты кумааҕыга суруйбута саҥаны айыыны оҥоруу буолбатах, саҥаны айыыга бэлэмнэнии эрэ буолар, ол иһин айар эбэтэр айымньы диэн тылларынан этиллэрэ табыллар. Тоҕо диэтэххэ, кумааҕыга ону-маны суруйуу ханнык да быһыыны үөскэппэт, ол иһин кыайан саҥаны айыы буолбат.
Сахаларга суруйааччы үлэтин биллэрэр айымньы диэн аналлаах тыл баар. Ай уонна ымньаа диэн тыллартан холбонон үөскээбит айымньы диэн тыл, бу суруйар үлэҕэ кыра, ымньанар эрэ курдук саҥаны айа сатааһын баарын биллэрэр.
Ону-маны айар санаабытын илэтигэр оҥорон таһаардахпытына, ким да билбэт, ол иһин оҥорбот быһыыта буолан хааллаҕына айыы диэн саҥаны айыыны биллэрэр тыл үөскүүр. Ай диэн тылга “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллиитэ айыы диэн тылы үөскэтэр уонна бу оҥорбут ураты быһыыбыт куһаҕан буолан тахсара элбэҕин, куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөбүн, ол аата, бу тыл куһаҕан суолталааҕын “ыы” диэн ытааһын дорҕооннорун дьайыытынан ыйан биэрэр.
Биир эмэ киһи саҥаны айыыны оҥорбута табыллан, сатанан дьоҥҥо туһаны оҥорор. Ол иһин туһалаах айыыны оҥорбуттар учуонай буолаллар, араас сертификаттары, патеннары ылаллар. Онтон атыттар, элбэхтэр оҥоро сатыыр саҥаны айыылара барылара кэриэтэ табыллыбаккалар, сатаммаккалар куһаҕаны элбэтэн иһэллэр.
Элбэх саҥаны айыыны оҥоро сатааһын үөскээтэҕинэ үгүс куһаҕан быһыылар оҥоруллан тахсаллар. Ол курдук айыыны, уратыны, дьон өссө билбэттэрин, оҥорботторун оҥоруу табыллыбата, сатаммата ордук элбээн хаалар, онтон табыллыбатах, сатамматах саҥаны айыы-лар куһаҕаны элбэтэллэр, ону тэҥэ, аһара баран хааллахтарына букатын даҕаны алдьатыыга тириэрдэн кэбиһиэхтэрин сөп.
Тиэтэйии, ыксааһын, киһиргээһин дьайыылара саҥаны айыыны оҥорууга ордук улаатан тахсар уратылаахтар. Майгы бу уратылара аһара баран хааллахтарына атыттары баһыйа, урутуу сатааһыны үөскэтэн киһи сыыһа-халты туттунарын элбэтэн кэбиһэллэр.
Саҥаны айыы киһи өйүгэр-санаатыгар уратыны үөскэтэр, ол иһин умнуллубат өйдөбүлгэ, үгэскэ кубулуйан хаалар. Киһи айыыны, уратыны оҥорбутун хаһан да умнубат. Ол иһин айыы диэн өй-санаа атыттарга маарыннаабатынан үрэллэн, ыһыллан хаалбакка өр сыл-дьара айыы буолуу диэн өлбүттэр өйдөрүн-санааларын үөскэппит.
Айыы диэн киһи билбэт буолан оҥорбот ураты быһыыта ааттанар. Онтон киһи билэр, оҥорор быһыылара барылара киһи быһыыта диэн араарыллан ааттаналлар уонна сыыһа-халты буолбаттар. Ол иһин саха дьоно киһи быһыылаахтык олохторун олороллор, элбэх оҕолорун киһи буолууга, киһилии быһыыланарга иитэллэр, үөрэтэллэр.
Айыыны оҥоруу диэн олохсуйбут үгэстэртэн туорааһын, бэрээдэги, быраабылалары тутуспат буолуу, сиэри таһынан барыы ааттанар. Суоппар суол быраабылатын тутуспакка айаннааһына саҥаны айыыны оҥоруу буолан иһэр. Ол курдук, суол уратылара саҥалыы уларыйан иһэллэрэ саҥаны, урут суоҕу үөскэтэллэр. Эдэрдэр саҥаны айыыны оҥоро сатыыллара элбээһинэ, көҥүллэринэн барыы-лара массыына абаарыйалара үксүүрүгэр тириэрдэр.
Элбэх олоххо туһалаах саҥаны айыыны оҥорууттан омукка сайдыы, тупсуу кэлэр. Бары сайдыыны ситиһэ охсоорулар ыксаабыт санааларыгар элбэх саҥаны айыыны оҥоро охсон сайдыыны урутаан ситиһиэхтэрин баҕараллар. Бу баҕа санаа төһө да үчүгэйин иһин, туһаны аҕалар саҥаны айыыны оҥорон олоххо киллэрии улахан уустуктары үөскэтэрин таһынан табыллыбакка, сатаммакка хаалан куһаҕаны элбэтэн кэбиһэр. Биир эмэ киһи оҥорбут саҥаны айыыта табыллан, сатанан дьоҥҥо туһаны оҥорор. Дьоҥҥо туһалаах саҥаны айыыны оҥорон олоххо киллэрии олус уустук, элбэх билииттэн, үлэттэн, эрэйтэн ситиһиллэр дьыала. Ол иһин учуонайдар, араас патены, сертификаттары ылбыттар отой аҕыйахтар.
Дьон бары саҥаны айан олоххо киллэрэллэрэ кыаллыбат дьыала. Ол курдук, үгүс саҥаны айыылар табыллыбаккалар, сатаммаккалар куһаҕаны элбэтэн кэбиһэллэриттэн, сотору бары-барыта куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалыан сөп. Биир эмэ саҥаны айыы дьоҥҥо туһалааҕы оҥорон сайдыыны аҕаларын таба арааран туһаныы эрэйиллэр.
Куһаҕаны оҥорор дьон суох буола иликтэр. Ону тэҥэ, дьон тугу сөбүлээбэттэрин, сирбиттэрин куһаҕан диэн ааттаан иһэллэриттэн куһаҕан кыайан суох буолбат. Сорохтар анаан-минээн куһаҕан буоллун диэн саҥаны айыыны оҥороллоро тохтообот. Сайдыылаах диэн ааттанар дойдулар олус улахан атомнай буомбалары оҥостон, элбэҕи хаһаанан бараннар, билигин кэлэн, бу буомбалара эстэн хааллахтарына ханна саһан, бу ынырык кутталтан куоталларын, саһан быыһаналларын толкуйдуу сатыы сылдьаллар.
Сахалар саҥаны айыыны оҥорууга “Кэс тыл” диэн этиини туһана сылдьаллар. Ол курдук, кырдьаҕас, олоххо элбэх уопуттаах киһи уруккуну кэһиини, саҥаны айыыны маннык оҥор диэн эдэр киһиэхэ этэр тыла “Кэс тыл” диэн ааттанар. Бу этэн, ыйан биэриини туһанан оҥоруллар саҥаны айыы табыллан, сыыһа-халты буолбакка олоххо туһаны аҕалар кыахтанарын туһаналлар.
Олох үөрэҕиттэн үөскээбит сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этэн үөрэтэр. (2,24-28). Бу үөрэх оҕо билбэтигэр тэптэрэн куһаҕаны оҥорон кэбиһэриттэн оҕону харыстыыр, көмүскүүр аналлааҕын таҥара үөрэҕэ туһанан оҕолору харыстыырын төрөппүттэр таба өйдүүллэрэ эрэйиллэр.
Онон оҕо туһалаах, үчүгэйи оҥорор саҥаны айыыта биир эмэ буолуон, онтон куһаҕан айыылары элбэҕи оҥорон кэбиһиэн сөбүттэн харыстанан сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этиилэри туһанан оҕолору үөрэтэр. (3,73).
Туһаныллыбыт литература. уларыт
1. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. – 88 с.
2. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.
3. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 100 с.