Айыы - хара

Айыы-хара диэн куһаҕан, хара саҥаны айыы ааттанар.

Хас биирдии тыл тус-туспа дорҕооннортон хомуллан үөскүүр. Киһиэхэ тыл дорҕооннорун дьайыылара бу тыл суолтатын, өйдөбүлүн үөскэтэллэр. Дорҕоон дьайыыта киһи ийэ кутугар быһаччы тиийэринэн өйү-санааны уларытар кыахтаах.

Сахалыы өй-санаа төрүттэрэ «ай» диэн тылбытыгар иҥэн сылдьаллар. «Ай» диэн тыл киһи аан маҥнай өйүгэр-санаатыгар саҥаны айан, оҥорон көрөрүн быһаарар. Бу саҥаны ис санаатыгар, мэйиитигэр арыйбытын илэтигэр, дьыалатыгар оҥорон таһаардаҕына саҥаны арыйыы, айыыны оҥоруу, айыы буолан уларыйан, “ыы” диэн сыһыарыыланан тахсар.

«Ай» диэн тыл бэйэтэ икки өрүттээх: үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах. Бу тыл бэйэтэ туох да куһаҕана суох. Киһи баһын иһигэр, ис санаатыгар тугу баҕарар айбыта, ыраламмыта ханнык да биллэр куһаҕаны оҥорбот. Санаа эрэ буоллаҕа дии. Умнулла охсон хаалыан эмиэ сөп. Киһи санаатыгар үчүгэйи саныырын, оҥоро сатыырын тэҥэ куһаҕаны, араас буолар буолбаты эмиэ санаталаан ылаттыыра баа буолбатын, бу тыл икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ биллэрэр.

Киһи барыта араас санаалары саныыр. Арай бу санааларыттан сорохторун, бу куһаҕан санаалар диэн арааран билэр буоллаҕына, олорун суох гынан, умнан, аны санаабакка хаалларан кэбиһиэн, өйүн-санаатын куһаҕан санаалартан ыраастыан сөп.

Киһи бу санаатын куһаҕан диэн арааран билбэтэҕинэ, элбэхтик олору саныы сылдьан үгэскэ кубулутан кэбиһэриттэн куһаҕан майгыланан хаалыан сөп. Куһаҕан майгы биирдэ эмэ түбэлтэ түбэһэ түстэҕинэ биллэн тахсарынан куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһэр кыахтаныан сөп.

Бэйэтин үчүгэйбин диэн этинэр киһи куһаҕаны саныыбын диэн хаһан да билиммэт, олорун кимиэхэ да эппэт. Куһаҕан санааларын хаатыйалыы, мунньуна сылдьара, кэлин бэйэтигэр куһаҕаны оҥоруон сөп. Бэйэм аһара үчүгэйбин дии сананар киһи куһаҕан быһыыны оҥорор кыаҕа улаатан хаалар кутталлаах.

Айылҕа тутулуктарыттан үөскээбит өй-санаа «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини билинэр, икки өрүттээхтик сайдар. Түүн кэнниттэн күнүс кэлэрин курдук куһаҕан кэнниттэн үчүгэй эргийэн кэлэн, солбуйсан биэрэллэрин өй-санаа аан бастаан тутустаҕына эрэ табыллар.

Сомоҕотто «Два язычества народа саха» диэн үлэтигэр олус былыргы кэмнэртэн дьон өйө-санаата сырдыктан уонна хараҥаттан тутулуктанан икки аҥы арахсыылара үчүгэйдэр, сырдыкка сылдьаллар уонна куһаҕаннар, харалар диэн өйдөбүллэри үөскэппиттэрин быһаарар. (1,4). «Үрүҥү уонна хараны араарбат» диэн этиини билигин даҕаны үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билбэт дьону быһаарыыга сахалар тутталлар.

Үчүгэй уонна куһаҕан дьону тус-туспа араарыыга арыгы ылар оруола ордук үрдүк. Арыгы иһиитэ биир киһи оҥорор быһыылара тус-туспа уратыланалларын; үчүгэй уонна куһаҕан диэн арахсалларын быһаарыыга туһалыыр. Өйдөөҕөр үчүгэй баҕайы киһи итирэн хааллаҕына куһаҕан быһыылары оҥорор, куһаҕан киһи буола түһэрэ киһи өйө-санаата икки аҥы арахсарын, үчүгэй киһи оруола үрдүүрүн быһаарар.

Киһи өйө-санаата икки өрүттээх. Үчүгэйи да, куһаҕаны да киһи санаталаан ылара кыайан бобуллубат уонна хаайыллыбат. Киһи бэйэтэ эрэ үчүгэй санааларын куһаҕан санааларыттан туспа арааран билэр кыахтаннаҕына, куһаҕан санааларын хааччахтаан, умнан, суох оҥордоҕуна, үчүгэй санаалара элбиир кыахтанар.

Киһи өйө-санаата икки өрүттээҕиттэн оҥорор быһыылара барылара эмиэ икки өрүттээхтэр; үчүгэй, дьоҥҥо туһалаах эбэтэр туһата суох, буортулаах, куһаҕан буолан тахсаллар. Бу айыы диэн киһи өйө-санаата тугу эмэ уратыны, дьон билбэттэрин оҥорон таһаарыыта икки өрүттээх; куһаҕаннаах уонна үчүгэйдээх буоларынан хайаан даҕаны туспа, эбии быһаарыы тыллаах эрэ туһаныллара өй-санаа өйдөбүллэригэр сөп түбэһэр.

Дьоҥҥо туһалаах саҥаны арыйыы олус уустук уонна улахан үлэлээх, онтон туһата суох, ону тэҥэ дьоҥҥо буортулаах, куһаҕаны айыы ордук судургу, дөбөҥ, улахан үлэтэ-хамнаһа суох ситиһиллэр. Бэргэһэни тиэрэ кэтэ охсон кэбиһии туох эрэ уратыны, дьон оҥорботторун оҥоро охсуу буолар. Эдэрдэр тиэтэйбит санааларыгар элбэх саҥаны айаары куһаҕаны оҥорон кэбиһэллэрэ элбиир.

П.А.Ойуунускай бэйэтинэн суруйбут элбэх үлэлэригэр айыы диэн тылы тутуннаҕына хара диэни эбэн айыы-хара диэн суруйара. Кини киһи куһаҕаны, буруйу оҥорбутун ураты бэлиэтээн, үчүгэйи айыыттан туспа арааран итинник суруйара. (2,56).

Урукку, өй-санаа төрүттэрин билэр суруйааччылар киһи оҥорор куһаҕан быһыыларын үчүгэйи оҥороруттан туспа арааран суруйаарылар айыы-хара диэн холбуу этиилэри элбэхтик туһаналлара. (3,307).

Айыы-хара диэн хос быһаарыылаан суруйуу айыы диэн тыл икки өрүттээҕин арааран, өссө чуолкайдаан бу куһаҕан айыы, киһи оҥорбот айыыта диэн быһааран дьоҥҥо тириэрдэр. Айыы куһаҕан, хара өрүтэ хара-айыы буолара араарыллан, бэлиэтэнэн суруллар.

Айыы диэн үчүгэй тыл буолбатах. Бу бэйэтэ хас да өйдөбүллээх тыл куһаҕан өрүтэ элбэҕин тыл бүтүүтэ ытааһыны үөскэтэр уһаабыт «ыы» дорҕооннооҕо быһаарар. «Ыы» диэн ытыыр саҥа уонна «Кыы» диэн кычыгырыыр тыастар киһи истэригэр саамай куһаҕан дорҕооннорго киирсэллэр. Бу айыы диэн тыл сахаларга хаһан даҕаны үчүгэй тылга кубулуйар кыаҕа суох. Киһи өйүн-санаатын туругун букатын билбэт дьон айыы диэн тылы аҥардастыы үчүгэй оҥороору кыһана сатыыллара сотору хаалыаҕа. Төрөппүттэр баар-суох оҕолоро айыыны, киһи билбэтин, оҥорботун оҥороруттан элбэхтик эрэйдэннэхтэринэ, эрэйгэ тэбилиннэхтэринэ, бу айыы үчүгэй, айыыны оҥор диир дьонтон тоҕо оннук үөрэппиттэрин ыйыталаһыахтарын, быһаарсыахтарын, оҕо сыыһа-халты тутуннаҕына эппиэттэтиэхтэрин сөп.

Айыы-айа диэн этии ыалдьар диэн өйдөбүллээх уонна киһи ыарыйдаҕына, этигэр-сиинигэр айыкка буоллаҕына, бу этиини туттарыгар тиийэр. Бу айыыттан, киһи билбэт быһыытыттан туох эрэ куһаҕан үөскээн ыарыы, айыкка оҥороруттан «айыы-айа» үөскүүр. Киһи урут ыалдьыбатах, билбэт ыарыыта буоларыттан, бу ыарыы эмиэ айыы буолар.

Саха дьоно былыр-былыргыттан «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини тутуһаллара уонна киһи үчүгэйи оҥорорун куһаҕаны оҥороруттан туспа арааран үтүө, үчүгэй, үрүҥ диэн ааттыыллара. Үрүҥ дьүһүн хаһан баҕарар үчүгэйи, ырааһы, кирэ суоҕу бэлиэтииринэн дьоҥҥо барыларыгар үчүгэйи, үтүөнү бэлиэтииргэ анаан билигин да туттуллар. Үчүгэйи, дьоҥҥо туһалааҕы айыы үрүҥ айыы, үчүгэйи айыы диэн ааттанар.

Өйгө-санааҕа сыһыаран эттэххэ хара, хараҥа хаһан баҕарар куһаҕан. Хара санаа диэн куһаҕан, ыар санаа ааттанар. Айыы-хара, айыы-буруй, хараҥа-айыы диэн киһи оҥорор саҥаны айыыларыттан, быһыыларыттан куһаҕаннара, дьон өйүгэр-санааларыгар сөп түбэспэттэрэ, буортулаахтара буолалларын хара, буруй диэн тыллар быһааран, чуолкайдаан биэрэллэр.

Сахалар былыргыттан «Туох барыта икки өрүттээҕин» билэн олохторугар туһана сылдьаллар. Бу быһыы биллэр холобурун аан маҥнай нууччалар кэлиилэриттэн булан ылыахха сөп. Нууччалар кэлиилэригэр сорох баһылыктар сэриилэһии өттүн тутуһа сатаабыт эбит буоллахтарына, атыттар эйэлээхтик бэриниигэ киирсибиттэрэ, олох салгыы сайдан истэҕинэ табата биллэн тахсан, сахалар ахсааннара биллэрдик эбиллибитэ, кэлии нууччалары кытта кыттаһа охсоннор киэҥ сирдэри баһылаабыттара.

Оччотооҕу ыарахан кэмҥэ салайааччылар оҥорбут үчүгэй быһыыларын билигин кэлэн таба сыаналаан махтал этэллэр. (4,119).

Туһаныллыбыт литература.

1. Сомоготто. Два язычества народа саха. – Якутся: Якут. край, 2007. – 60 с.

2. Архив ЯНЦ. Ф.5, оп. 2, ед.хр. 42.

3. Реас Кулаковскай. Кистэлэҥ кэпсээним. – Дьокуускай: Бичик, 2003. – 320.

4. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.