Новгородов Семен Андреевич: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
TumatUola (ырытыы | суруйуу)
Көннөрүү туһунан суруллубатах
Көннөрүү туһунан суруллубатах
1 устуруока:
[[ImageFile:Semen Novgorodov.jpg|thumb|Сэмэн Новгородов]]
'''Семен Андреевич Новгородов''' - — саха бастакы учуонай-лингвииһэ, саха норуотун үөрэхтээһиҥҥэ сүҥкэн оруоллаах киһи, сахалыы маассабай суругу-бичиги айбыт киһи.
 
== Олоҕун олуктара ==
6 устуруока:
Семен Андреевич Новгородов [[олунньу 13]] күнүгэр [[1892]] сыллаахха Боотуруускай улуус 2-с Хатылы нэһилиэгэр (билигин [[Чурапчы улууһа|Чурапчы]] улууһун [[Болтоҥо]] нэһилиэгэ) төрөөбүтэ.
 
Аҕата Андрей Александрович Новгородов С. К. Дмитриев этиитинэн дьадаҥы төруттээх эрээри кэлин байан сэниэ ыал ахсааныгар киирбит киһи эбит, сүөһүтүн ахсаана сүүскэ тиийэр эбит, дьиэтигэр икки хамначчыттаах, биир кэлэн үлэлиир үлэһиттээх эбит.
 
А. А. Новгородов син нууччалыы ааҕар эбит, онон уолун Сэмэни кыра эрдэҕинэ таҥара кинигэлэрин ааҕарга үөрэппит. Нэһилиэгэр олорор псалом ааҕааччы Андрей Винокуров арифметика түөрт дьайыытыгар уонна кыра тиэкистэри нууччалыыттан сахалыы тылбаастыырга үөрэппит.
 
Үөрэҕин политссыылынай И. Т. Цыпенко чурапчыгаЧурапчыга арыйбыт оскуолатыгар салҕаабыт.
 
[[1905]] сыллаахха Дьокуускайдааҕы реальнай училищаҕа киирбит.
 
Училищеҕа үөрэнэр сылларыгар элбэхтик кинигэ ааҕар, [[Ионов Всеволод Михайлович|В. М. Ионов]] тутар политсыылынайдар библиотекаларын туһанар. Ионов Новгородов кэлин бэйэтэ этэринэн нэдиэлэҕэ уонча кинигэни ааҕарыгар талан биэрэр эбит.
 
Бу сылларга Сэмэн Новгородов уөрэнээччилэр общственнай олохторугар кыттар, куруһуоктарга сылдьар. Бу сыллартан саха уус-уран айымньыларын хомуйар, сурунан ылар буолар. "«[[Саха саҥата"]]» диэн бастакы сахалыы общественнай-политическай уонна уус-уран сурунаалы тэрийэргэ көмөлөһөр, хас да норуот ыраларын бэчээттэтэр. Бу сурунаал 1912-13 сс. тахса сылдьыбыта.
 
Училищатын ситиһиилээхтик бүтэрэн баран биир сыл Еловскай начальнай оскуолаҕа уонна Бүлүүтээҕи түөрт кылаастаах училищаҕа үлэлиир. [[1913]] сыллаахха Петербурга барар уонна ПтербуурдааҕыПетербуурдааҕы университет Илиҥҥи факультетын арабско-персидско-турецкий разрядыгар киирэр.
 
Икки ыйынан [[1913]] сыл ахсынньытыгар 21 саастаах устудьуон БутүнБүтүн Россиятааҕы норуот учууталларын сийиэһигэр кыттар, дакылаат ааҕар ("«Краткие сведения об якутах, их школы и их право на образование"»), бу дакылаатыгар оҕолор сахалыы үөрэниэхтэрин сөптөөх саха национальнай оскуолатын арыйыы туһунан этэр, сахалыы учебниктары таһаарыыны үбүлээһин наадатын этэр.
 
Биир сыл буолан баран үөрэнэр факултетынфакультетын монголо-манчжуро-турецкий разрядыгар көһөр. ВДойду стенахкырдьаҕас старейшегоуниверситетыгар университетануучча странытылы онүөрэтэр проходитнауукатын подготовкуманнык ууһулуччулаах такихдьонугар корифеев русской языковедческой науки, какүөрэммитэ: профессор, впоследствиикэлин академикССРС АН СССРакадемига Л. В. Щерба, профессор, позжекэлин академикССРС АН СССРакадемига А. Н. Самойлович, академик В. Л. Котвич, профессор, позжекэлин член-корреспондентССРС АН СССРчилиэн-корреспондена И. А. Бодуэн де Куртенэ, профессор, видный деятель советского языкознания Е. Д. Поливанов иуо другиед.а.
 
[[1914]] сыл сайыныгар [[Орто Азия|Орто]] уонна [[Илин АзияныАзия]]ны үөрэтэр кэмитиэт садаанньатын толорон [[Таатта улууһа|Тааттаҕа]] фольклору хомуйар, ол сорҕотун Антропология уонна этнография музейын хомуурунньугар кэлин таһаарбыта.
 
[[1915]] сыл сайынын [[Удинскай губернияҕагуберния]]ҕа атаарар, татаар тылынан практикаланар, башкиирдар истэригэр олорор тептярдар уус-уран айымньыларын үөрэтэр.
 
Бу сыллартан саҕалаан, саха тылын дириҥник чинчийэр, саха фольклорун, [[түөлбэ тылынтыл]]ын үөрэтэр, саха тылын атын тюрктүүр тылларын, монгол тылын кытта тэҥниир, о.д.а. үлэ арааһын ыытар. [[1923]] сылга университеты ситиһиилээхтик бүтэрэн баран, Илиҥҥи тыллары чинчийэр институт монгольскай разрядыгар үлэҕэ киирэр, монгол тылын дириҥэтэн үөрэтэр, онтон Илиҥҥи уонна арҕааҥҥы литература уонна тыл историятын тэҥнээн үөрэтэр научнай-чинчийэр институкка научнай үлэһитинэн киирэр. [[Пекарскай, Эдуард Карлович|Э.  К.  Пекарскай]] «Саха тылын тылдьытын» оҥоруутугар бэрт элбэҕи көмөлөһөр, үлэлиир.
 
Студенныыр кэмнэригэр Бүтүн Россиятааҕы народнай учууталлар сийиэстэригэр кыттыыны ылар. Сийиэс үрдүк трибунатыттан саха национальнай оскуолатын арыйыы наадатын туһунан тыл этэр. Оччолорго бу олус хорсун туруорсуу этэ.
С. А. Новгородов сахалыы сурук-бичик төһө кыалларынан дьон ылынарыгар судургу буолуохтаах диэн санаанан салайтаран, тылы таба суруйууга уонна сурук бэлиэтигэр кэккэ уларытыылары киллэрэр. Ол быһыытьшан сахалыы суруйарга ханнык да сурук бэлиэтин туруорбакха, улахан буукубаны туттубакка, «хайдах саҥарарыҥ курдук суруй» диэн сүрүн бириинсиби олохтуур. Оччотооҕу кэмҥэ бу сөптөөх быһаарыныы этэ.
 
С.  А.  Новгородов сахалыы сурук-бичик төһө кыалларынан дьон ылынарыгар судургу буолуохтаах диэн санаанан салайтаран, тылы таба суруйууга уонна сурук бэлиэтигэр кэккэ уларытыылары киллэрэр. Ол быһыытьшан сахалыы суруйарга ханнык да сурук бэлиэтин туруорбакха, улахан буукубаны туттубакка, «хайдах саҥарарыҥ курдук суруй» диэн сүрүн бириинсиби олохтуур. Оччотооҕу кэмҥэ бу сөптөөх быһаарыныы этэ.
Эмиэ бу кэмнэ С.А. Новгородов [[Ионов Всеволод Михайлович|В.М. Ионов]] оҥорбут буукубаарын төрдүттэн уларытарга, тупсарарга ылсан үлэлиир уонна [[1917]] сыл балаҕан ыйыгар «Сахалыы сурук-бичик» диэн буукубаары латыын алпабыытынан бэчээттэтэн таһаарар. Бу буукубаар историческай суолталаах диэххэ сөп: төрөөбүт тылы оскуолаҕа үөрэтиигэ олук уурбута. Саҥа буукубаарын туһанан, Бүлүү, Өлүөхүмэ оскуолаларыгар саха тылын үөрэтии саҕаламмыта.
 
Эмиэ бу кэмнэ С. А.  Новгородов [[Ионов Всеволод Михайлович|В. М.  Ионов]] оҥорбут буукубаарын төрдүттэн уларытарга, тупсарарга ылсан үлэлиир уонна [[1917]] сыл балаҕан ыйыгар «Сахалыы сурук-бичик» диэн буукубаары латыын алпабыытынан бэчээттэтэн таһаарар. Бу буукубаар историческай суолталаах диэххэ сөп: төрөөбүт тылы оскуолаҕа үөрэтиигэ олук уурбута. Саҥа буукубаарын туһанан, Бүлүү, Өлүөхүмэ оскуолаларыгар саха тылын үөрэтии саҕаламмыта.
 
 
== Туһаныллыбыт литература ==
* Үтүө киһи сыдьаана. Н. Н.  Васильева, "«Айыы суола"» хаһыат, №48№ 48, 13.02.2007
* [http://www.sakhaopenworld.org/ilin/1992/54.htm "«Илин"»] сурунаал, 1992
 
{{Bio-stub}}
 
[[CategoryКатегория:Саха учуонайдара]]
[[CategoryКатегория:Дьоннор алпабыытынан]]
[[CategoryКатегория:1892 сыллаахха төрөөбүттэр]]
 
[[ca:Semyon Novgorodov]]