Новгородов Семен Андреевич: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Көннөрүү туһунан суруллубатах
1 устуруока:
[[Image:Semen Novgorodov.jpg|thumb|Сэмэн Новгородов]]
'''Семен Андреевич Новгородов''' - саха бастакы учуонай-лингвииһэ, саха норуотун үөрэхтээһиҥҥэ сүҥкэн оруоллаах киһи, сахалыы маассабай суругу-бичиги айбыт киһи.
 
== Олоҕун олуктара ==
Кини аатын истибэтэх саха суоҕа буолуо. Икки үйэ кирбиитигэр бэрт кылгас да буоллар дэҥҥэ бэриллэр чаҕылхай олоҕу олорон ааспыта.
 
Семен Андреевич Новгородов олунньу 13 күнүгэр 1892 сыллаахха Боотуруускай улуус 2-с Хатылы нэһилиэгэр (билигин Чурапчы улууһун Болтоону нэһилиэгэр) төрөөбүтэ.
Кини [[1913]] сыллаахха Петербург курдук ыраах сиргэ тиийэн, Петербурдааҕы университет илиҥҥи тыллар факультеттарыгар үөрэнэ киирэр. Бу сыллартан саҕалаан, саха тылын дириҥник чинчийэр, саха фольклорун, түөлбэ тылын үөрэтэр, саха тылын атын тюрк тылларын, монгол тылын кытта тэҥниир, о.д.а. үлэ арааһын ыытар. [[1923]] сылга университеты ситиһиилээхтик бүтэрэн баран, Илиҥҥи тыллары чинчийэр институт монгольскай разрядыгар үлэҕэ киирэр, монгол тылын дириҥэтэн үөрэтэр, онтон Илиҥҥи уонна арҕааҥҥы литература уонна тыл историятын тэҥнээн үөрэтэр научнай-чинчийэр институкка научнай үлэһитинэн киирэр. [[Пекарскай, Эдуард Карлович|Э. К. Пекарскай]] «Саха тылын тылдьытын» оҥоруутугар бэрт элбэҕи көмөлөһөр, үлэлиир.
 
Аҕата Андрей Александрович Новгородов С.К.Дмитриев этиитинэн дьадаҥы төруттээх эрээри кэлин байан сэниэ ыал ахсааныгар киирбит киһи эбит, сүөһүтүн ахсаана сүүскэ тиийэр эбит, дьиэтигэр икки хамначчыттаах, биир кэлэн үлэлиир үлэһиттээх эбит.
 
А.А.Новгородов син нууччалыы ааҕар эбит, онон уолун Сэмэни кыра эрдэҕинэ таҥара кинигэлэрин ааҕарга үөрэппит. Нэһилиэгэр олорор псалом ааҕааччы Андрей Винокуров арифметика түөрт дьайыытыгар уонна кыра тиэкистэри нууччалыыттан сахалыы тылбаастыырга үөрэппит.
 
Үөрэҕин политссыылынай И.Т.Цыпенко чурапчыга арыйбыт оскуолатыгар салҕаабыт.
 
1905 сыллаахха Дьокуускайдааҕы реальнай училищаҕа киирбит.
 
Училищеҕа үөрэнэр сылларыгар элбэхтик кинигэ ааҕар, В.М.Ионов тутар политсыылынайдар библиотекаларын туһанар. Ионов Новгородов кэлин бэйэтэ этэринэн нэдиэлэҕэ уонча кинигэни ааҕарыгар талан биэрэр эбит.
 
Бу сылларга Сэмэн Новгородов уөрэнээччилэр общственнай олохторугар кыттар, куруһуоктарга сылдьар. Бу сыллартан саха уус-уран айымньыларын хомуйар, сурунан ылар буолар. "Саха саҥата" диэн бастакы сахалыы общественнай-политическай уонна уус-уран сурунаалы тэрийэргэ көмөлөһөр, хас да норуот ыраларын бэчээттэтэр. Бу сурунаал 1912-13 сс. тахса сылдьыбыта.
 
Училищатын ситиһиилээхтик бүтэрэн баран биир сыл Еловскай начальнай оскуолаҕа уонна Бүлүүтээҕи түөрт кылаастаах училищаҕа үлэлиир. 1913 сыллаахха Петербурга барар уонна Птербуурдааҕы университет Илиҥҥи факультетын арабско-персидско-турецкий разрядыгар киирэр.
 
Икки ыйынан 1913 сыл ахсынньытыгар 21 саастаах устудьуон Бутүн Россиятааҕы норуот учууталларын сийиэһигэр кыттар, дакылаат ааҕар ("Краткие сведения об якутах, их школы и их право на образование"), бу дакылаатыгар оҕолор сахалыы үөрэниэхтэрин сөптөөх саха национальнай оскуолатын арыйыы туһунан этэр, сахалыы учебниктары таһаарыыны үбүлээһин наадатын этэр.
 
Биир сыл буолан баран үөрэнэр факултетын монголо-манчжуро-турецкий разрядыгар көһөр. В стенах старейшего университета страны он проходит подготовку у таких корифеев русской языковедческой науки, как профессор, впоследствии академик АН СССР Л.В.Щерба, профессор, позже академик АН СССР А.Н.Самойлович, академик В.Л.Котвич, профессор, позже член-корреспондент АН СССР И.А.Бодуэн де Куртенэ, профессор, видный деятель советского языкознания Е.Д.Поливанов и другие.
 
1914 сыл сайыныгар Орто уонна Илин Азияны үөрэтэр кэмитиэт садаанньатын толорон Тааттаҕа фольклору хомуйар, ол сорҕотун Антропология уонна этнография музейын хомуурунньугар кэлин таһаарбыта.
 
1915 сыл сайынын Удинскай губернияҕа атаарар, татаар тылынан практикаланар, башкиирдар истэригэр олорор тептярдар уус-уран айымньыларын үөрэтэр.
 
Кини [[1913]] сыллаахха Петербург курдук ыраах сиргэ тиийэн, Петербурдааҕы университет илиҥҥи тыллар факультеттарыгар үөрэнэ киирэр. Бу сыллартан саҕалаан, саха тылын дириҥник чинчийэр, саха фольклорун, түөлбэ тылын үөрэтэр, саха тылын атын тюрк тылларын, монгол тылын кытта тэҥниир, о.д.а. үлэ арааһын ыытар. [[1923]] сылга университеты ситиһиилээхтик бүтэрэн баран, Илиҥҥи тыллары чинчийэр институт монгольскай разрядыгар үлэҕэ киирэр, монгол тылын дириҥэтэн үөрэтэр, онтон Илиҥҥи уонна арҕааҥҥы литература уонна тыл историятын тэҥнээн үөрэтэр научнай-чинчийэр институкка научнай үлэһитинэн киирэр. [[Пекарскай, Эдуард Карлович|Э. К. Пекарскай]] «Саха тылын тылдьытын» оҥоруутугар бэрт элбэҕи көмөлөһөр, үлэлиир.
 
Студенныыр кэмнэригэр Бүтүн Россиятааҕы народнай учууталлар сийиэстэригэр кыттыыны ылар. Сийиэс үрдүк трибунатыттан саха национальнай оскуолатын арыйыы наадатын туһунан тыл этэр. Оччолорго бу олус хорсун туруорсуу этэ.