Саха тыла: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Scalped1998 (ырытыы | суруйуу)
Көннөрүү туһунан суруллубатах
1 устуруока:
{{language
|name=SaxaСаха tilaтыла
|states=
* [[Саха Сирэ|Saxa Sire]] - 445 000
* [[Арассыыйа|Arassiiya]] - 21 000
* [[АХШ|AXSh]] -
* [[Канаада|Kanaada]] -
* [[Аустралия|Australiya]] -
* [[Кытай|Kitay]] -
* [[Дьоппуон|D'oppuon]] -
* Атын дойдуларга -
* Atin doydularga -
|region=[[Саха Сирэ|Saxa Sire]], [[Хабаровскай кыраай|Xabarovakay kiraay]], [[Иркутскай уобалас|Irkutskay uobalas]], [[Магадан уобалаһа|Magan uobalaha]], [[Красноярскай кыраай|Krasnoyarskay kiraay]], [[Камчаатка|Kamchatka]], [[Приморье|Primorьye]], [[Москва|Moskoba]], [[Санкт-Петербург|Sankta-Peterburga]], [[Екатеринбург|Yekaterinburg]], [[Новосибирск|Novosibirsk]], [[Чукотка|Chukotka]], [[Краснодар|Krasnodar]] uonnaуонна daда atittarатыттар. ArassiiyattanАрассыыйаттан uratiураты atinатын omukомук doydularigaдойдуларыгар saxaliiсахалыы sangararсаҥарар [[сахалар|saxalar]] - [[АХШ|AXSh]], [[Канаада|Kanaada]], [[Кытай|Kitay]] uonnaуонна daда atittarатыттар.
|speakers=456,288 (2002 с. turugunanтуругунан)<ref>Russian Census 2002. [http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_04.xls Распространенность владения языками (кроме русского)](''Knowledge of languages other than Russian''){{ru icon}}</ref>
|familycolor=Altaic
|fam1=[[Алтай тыллара|Altay tillara]]
|fam2=[[Түүр тыллара|Tu‘u‘r tillara]]
|fam3=Хотугулуу-илин түүр
|fam3=Xotugiluu-ilin tu‘u‘r
|script=[[Кирилл алпабыыта|Kirill alpabiita]]<br />[[Латин алпабыыта|Latin alpabiita]]
|nation=[[Саха Сирэ|Saxa Sire]]
|iso2=sah|iso3=sah|map=[[Билэ:SakhaDolganWorld.jpg|center|315px]]<br /><center><small>SaxaСаха tilinтылын targ‘aniitanтарҕаныытын xaartataхаартата</center></small>}}
 
'''SaxaСаха tilaтыла''' dienдиэн [[сахалар|saxalar]] tillaraтыллара, [[түүр тыллара|түүр тылларыттан]] biirdestereбиирдэстэрэ. [[Саха Сирэ|SaxaСаха O‘ro‘spu‘u‘bu‘lu‘ketinӨрөспүүбүлүкэтин]] [[ил тыл|sudaaristibannayсудаарыстыбаннай tilaтыла]]. SaxaСаха tilinanтылынан o‘ro‘spu‘u‘bu‘lu‘keg‘eөрөспүүбүлүкэҕэ oloxtooxолохтоох [[эбээннэр|ebeenner]], [[эбэҥкилэр|ebengkiler]], [[юкагирдар|yukagirdar]] kepsetellerкэпсэтэллэр, sopoxсорох oloxtooxолохтоох [[нууччалар|nuuchchalar]] bilellerбилэллэр. ManiМаны tahinanтаһынан saxaсаха tilinтылын tu‘o‘lbeтүөлбэ barilinбарылын bihiitinanбыһыытынан [[долгааннар|dolgaannar]] tillaraтыллара bilinillerбилиниллэр.
 
== SaxaСаха alpabiitaалпабыыта ==
=== Кирилл алпабыыта ===
 
=== Latin alpabiita ===
{| style="font-family:Microsoft Sans Serif; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B b
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ch ch
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D‘ d‘
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | E e
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | F f
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G‘ g‘
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | X x
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | H h
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I i
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Q q
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | M m
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ng ng
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N‘ n‘
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O‘ o‘
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Sh sh
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | T t
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U‘ u‘
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Y y
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ’
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | '
|}
 
' - razdelitel «(нг, сһ (n'g, s'h)»
 
=== Kirill alpabiita ===
{| style="font-family:Microsoft Sans Serif; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а
117 устуруока ⟶ 72:
|}
 
== Саха тылын дорҕоонноро уонна суруллуулара ==
== Saxa tilin dorg‘oonnoro uonna surulluulara ==
 
{| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center;border: 1px #aaa solid;border-collapse: collapse;"
!LatinКириллица !!Kirill !!A'ataАата!! [[Аан дойду фонетическай алпабыыта|IPA]] !!bihaalillaarбыһаарыылар
|-
|AА a ||A aа ||а|| /a/ ||
|-
|B b ||Б б ||бэ|| /b/ ||
|-
|В в ||вэ|| /v/ ||Нуучча тылыттан кэлбит тыыларга эрэ туттуллар
|Ch ch ||Ч ч ||че|| /c/
|-
|DГ dг || Д д ||дэгэ|| /dg/ ||
|-
|D‘Ҕ d‘||Дь дьҕ ||дьэҕэ|| /ɟɣ/, /ʁ/ ||
|-
|Д д ||дэ|| /d/ ||
|E e ||Е е, Э э ||е|| /e/, /je/ ||Nuuchcha tilittan kelbit tiilarga ere tuttullar
|-
|Дь дь ||дьэ|| /ɟ/ ||
|F f ||Ф ф ||эф|| /f/ ||Nuuchcha tilittan kelbit tiilarga ere tuttullar
|-
|Е е ||е|| /e/, /je/ ||Нуучча тылыттан кэлбит тыыларга эрэ туттуллар
|G g ||Г г ||гэ|| /g/ ||
|-
|Ё ё ||ё|| /jo/ ||Нуучча тылыттан кэлбит тыыларга эрэ туттуллар
|G‘ g‘ ||Ҕ ҕ ||ҕэ|| /ɣ/, /ʁ/ ||
|-
|Ж ж ||жэ|| /ʒ/ ||Нуучча тылыттан кэлбит тыыларга эрэ туттуллар
|H h ||Һ һ ||һэ|| /h/ || Aangil ebeter niemes «H» qurduq
|-
|З з ||зэ|| /z/ ||Нуучча тылыттан кэлбит тыыларга эрэ туттуллар
|X x ||Х х ||ха|| /x/ ||
|-
|I i ||И и, Ы ы ||и|| /i/ /ɯ/||
|-
|Й й ||йот|| /j/, /j̃/ ||
|J j ||Ж ж ||жэ|| /ʒ/ ||Nuuchcha tilittan kelbit tiilarga ere tuttullar
|-
|K k ||К к ||ка|| /k/, /q/ ||
|-
|QЛ qл ||К к ||каэл|| /ql/ ||
|-
|LМ lм ||Л л ||элэм|| /lm/ ||
|-
|MН mн ||М м ||эмэн|| /mn/ ||
|-
|Ҥ ҥ ||эҥ|| /ŋ/ || Лигатура «НГ» (заднеязычное «Н»)
|N n||Н н ||эн|| /n/ ||
|-
|NgНь ng||Ҥ ҥнь ||эҥэньэ|| /ŋɲ/ || Ligatura«Н «NGс мягким знаком» (zadneyazichnoyeмягкое «NН»)
|-
|О о ||о|| /o/ ||
|N‘ n‘||Нь нь ||эньэ|| /ɲ/ || «N s myagkim znakom» (myagkoye «N»)
|-
|Ө ө ||ө|| /ø/ || «О с перекладиной» (как немецкое «Ö»)
|O o ||О о ||о|| /o/ ||
|-
|П п ||пэ|| /p/ ||
|O‘ o‘ ||Ө ө ||ө|| /ø/ || «О s perekladinoy» (kak nemeskoye «Ö»)
|-
|PР p||П пр ||пээр|| /pr/ ||
|-
|RС rс ||Р р ||эрэс|| /rs/ ||
|-
|Һ һ ||һэ|| /h/ || Ааҥыл эбэтэр ниэмэс «H» курдук
|S s ||С с ||эс|| /s/ ||
|-
|Т т ||тэ|| /t/ ||
|Sh sh ||Ш ш ||ша|| /ʃ/ ||Nuuchcha tilittan kelbit tiilarga ere tuttullar
|-
|TУ tу ||Т т ||тэу|| /tu/ ||
|-
|Ү ү ||ү|| /y/ || «Көнө У» (ниэмэс «Ü» курдук)
|U u ||У у ||у|| /u/ ||
|-
|Ф ф ||эф|| /f/ ||Нуучча тылыттан кэлбит тыыларга эрэ туттуллар
|U‘ u‘ ||Ү ү ||ү|| /y/ || «Ko‘no‘ U» (niemes «Ü» qurduq)
|-
|Х х ||ха|| /x/ ||
|V v ||В в ||вэ|| /v/ ||Nuuchcha tilittan kelbit tiilarga ere tuttullar
|-
|Ц ц ||цэ|| /ʦ/ ||Нуучча тылыттан кэлбит тыыларга эрэ туттуллар
|Y y ||Й й ||йот|| /j/, /j̃/ ||
|-
|Ч ч ||че|| /c/
|Z z||З з ||зэ|| /z/ ||Nuuchcha tilittan kelbit tiilarga ere tuttullar
|-
|Ш ш ||ша|| /ʃ/ ||Нуучча тылыттан кэлбит тыыларга эрэ туттуллар
|Ya ya ||Я я ||я|| /ja/ ||Nuuchcha tilittan kelbit tiilarga ere tuttullar
|-
|Щ щ ||ща|| /ɕː/ ||Нуучча тылыттан кэлбит тыыларга эрэ туттуллар
|Ye ye ||Е е ||е|| /je/ ||
|-
|Ъ ъ ||кытаатыннарар бэлиэ|| /◌./ ||Нуучча тылыттан кэлбит тыыларга эрэ туттуллар
|Yo yo ||Ё ё ||ё|| /jo/ ||Nuuchcha tilittan kelbit tiilarga ere tuttullar
|-
|Ы ы ||ы|| /ɯ/ ||
|Yu yu ||Ю ю ||ю|| /ju/ ||Nuuchcha tilittan kelbit tiilarga ere tuttullar
|-
|Ь ь ||сымнатыы бэлиэтэ|| /◌ʲ/ ||Нуучча тылыттан кэлбит тыыларга эрэ туттуллар
|Ts ts ||Ц ц ||цэ|| /ʦ/ ||Nuuchcha tilittan kelbit tiilarga ere tuttullar
|-
|Э э ||э|| /e/ ||
|Shch shch ||Щ щ ||ща|| /ɕː/ ||Nuuchcha tilittan kelbit tiilarga ere tuttullar
|-
|Ю ю ||ю|| /ju/ ||Нуучча тылыттан кэлбит тыыларга эрэ туттуллар
|’ ||ъ ||кытаатыннарар бэлиэ|| /◌./ ||
|-
|Я я ||я|| /ja/ ||Нуучча тылыттан кэлбит тыыларга эрэ туттуллар
|}
 
 
1. SaxaСаха tilaтыла su‘u‘rbeсүүрбэ ahag‘asаһаҕас dorg‘onnooxдорҕоонноох: '''aа''', '''aaаа''', '''oо''', '''ooоо''', '''eэ''', '''eeээ''', '''o‘ө''', '''o‘o‘өө''' — kiengкиэҥ; '''iи''', '''iiии''', '''iы''', '''iiыы''', '''uу''', '''uuуу''', '''u‘ү''', '''u‘u‘үү''' — kirag‘asкыараҕас; '''ieиэ''', '''u‘o‘үө''', '''iaыа''', '''uoуо''' — d‘uptuonдьуптуон.
 
2. SaxaСаха tilaтыла su‘u‘rbeсүүрбэ bu‘teuбүтэй dorg‘onnooxдорҕоонноох: '''bб''', '''gг''', '''g‘ҕ''', '''dд''' , '''d‘дь''', '''yй (j)''', '''lл''', '''mм''', '''nн''', '''n‘нь''', '''ngҥ''', '''rр''', '''hһ''' — n‘irgierdeexньиргиэрдээх; '''kк''', '''pп''', '''sс''', '''tт''', '''xх''', '''chч''' — n‘irgiereнньиргиэрэ suoxсуох.
 
3. Уһун аһаҕас, [[дьуптуон]] уонна хоһулаһар бүтэй дорҕоон сурукка икки буукубанан суруллар, холобур: таас, туус; ыар, иэс, уос, үөс; аттаах,муннук.
3. Uhun ahag‘as, [[дьуптуон|d‘uptuon]] uonna xohulahar bu‘tey dorg‘oon surukka ikki buukubanan surullar, xolobur: taas, tuus; iar, ies, uos, u‘o‘s; attaax, munnuk.
 
4. Хоһуласпыт '''ньнь''' бүтэй дорҕооҥҥо биир сымнатыы бэлиэтэ суруллар, холобур: оонньоо, оҕонньор, булгунньах, чаанньык.
4. Xohulaspit '''n‘n‘''' bu‘tey dorg‘oongngo biir simnatii beliete surullar, xolobur: oonn‘oo, og‘onn‘or, bulgunn‘ax, chaann‘ik.
 
5. MurunМурун ''[j]'' dorg‘oonoдорҕооно surukkaсурукка '''yй''' buukubananбуукубанан belientenerбэлиэтэнэр.
 
== O‘sso‘Өссө maniманы ko‘rкөр ==
 
* [[Сахалыы таба суруйуу быраабылалара|Saxalii taba suruyuu biraabilalara]]
 
 
 
== Бас тыл ==
ad,isim (aat)
balık (Balik)
bu gün (Bu‘gu‘n)
bu yıl (Biyil)
burun (Murun)
dil (Til)
diş (Tiis)
et (Et)
ev (D‘ie)
için (Ihin)
iğne;diken (Inne)
iki (Ikki)
kalın (xalin)
kar (xaar)
nine,ebe (Ebe)
O (Ol)
Öğrenci (U‘o‘reneechchi)
öğrenci (u‘o‘reneechchi)
öğren (u‘o‘ren)
 
tarak (Taraax)
tüm (Bari,bu‘ttu‘u‘n)
yok,değil (Suox)
yüz (Su‘u‘s)
 
== Saxa tila, Tu‘rk tila , Kirgiz tila ==
Saxa tila "S" , Tu‘u‘rk tila "Y" , Kirgiz tila "J"
 
{| border="0" cellpadding="3" cellspacing="5" align="center"
| style="background: #aaaaff;" align="center" | '''TÜRKİYE TÜRKÇESİ (Y) (Tu‘rkiye tu‘u‘rdere)'''
| style="background: #aaaaff;" align="center" | '''KIRGIZ TÜRKÇESİ (C) (Kirgizstan tu‘u‘rdere)'''
| style="background: #aaaaff;" align="center" | '''SAHA TÜRKÇESİ (S) (Saxa tu‘u‘rdere)'''
| style="background: #aaaaff;" align="center" | '''Kirgiz tila ''' <!--Хайдах тылбаастанарый?-->
| style="background: #aaaaff;" align="center" | '''Saxa tila'''
| style="background: #aaaaff;" align="center" | '''Stambul tila'''
|-
| style="background: #ddddff;" | yıl
| style="background: #ddddff;" | Cıl
| style="background: #ddddff;" | Sil
| style="background: #ddddff;" | жыл
| style="background: #ddddff;" | Сыл
| style="background: #ddddff;" | йыл &nbsp;
|-
| style="background: #eeeeff;" | yağmur
| style="background: #eeeeff;" | camğır
| style="background: #eeeeff;" | Samiir
| style="background: #ddddff;" | жамгыр
| style="background: #eeeeff;" | самыыр
| style="background: #eeeeff;" | яғмур &nbsp;
|-
| style="background: #ddddff;" | Yaka
| style="background: #ddddff;" | caka
| style="background: #ddddff;" | Sag‘a
| style="background: #ddddff;" | жака
| style="background: #ddddff;" | саҕа
| style="background: #ddddff;" | яка &nbsp;
|-
| style="background: #eeeeff;" | yalamak
| style="background: #eeeeff;" | caloo
| style="background: #eeeeff;" | Salaa
| style="background: #eeeeff;" | жалоо
| style="background: #eeeeff;" | салаа
| style="background: #eeeeff;" | яла &nbsp;
|-
| style="background: #ddddff;" | Yaş
| style="background: #ddddff;" | caş]
| style="background: #ddddff;" | Saas
| style="background: #ddddff;" | жаш
| style="background: #ddddff;" | саас
| style="background: #ddddff;" | яш &nbsp;
|-
| style="background: #eeeeff;" | yaşdaş
| style="background: #eeeeff;" | caştaş
| style="background: #eeeeff;" | Saastii kihi
| style="background: #eeeeff;" | жашташ
| style="background: #eeeeff;" | саастыы киһи
| style="background: #eeeeff;" | яшдаш &nbsp;
|-
| style="background: #ddddff;" | Yat
| style="background: #ddddff;" | cat
| style="background: #ddddff;" | Sıt-
| style="background: #ddddff;" | жат
| style="background: #ddddff;" | сит
| style="background: #ddddff;" | ят &nbsp;
|-
| style="background: #eeeeff;" | yedi
| style="background: #eeeeff;" | ceti
| style="background: #eeeeff;" | Sette
| style="background: #eeeeff;" | жети
| style="background: #eeeeff;" | сэттэ
| style="background: #eeeeff;" | ети &nbsp;
|-
| style="background: #ddddff;" | Yel
| style="background: #ddddff;" | cel
| style="background: #ddddff;" | Siel
| style="background: #ddddff;" | жел
| style="background: #ddddff;" | сиэл
| style="background: #ddddff;" | ел &nbsp;
|-
| style="background: #eeeeff;" | yeni
| style="background: #eeeeff;" | cañı
| style="background: #eeeeff;" | Sanga
| style="background: #eeeeff;" | жаңы
| style="background: #eeeeff;" | саҥа
| style="background: #eeeeff;" | ени &nbsp;
|-
| style="background: #ddddff;" | Yeniden
| style="background: #ddddff;" | cañıdan
| style="background: #ddddff;" | Sangattan
| style="background: #ddddff;" | жаңыдан
| style="background: #ddddff;" | саҥаттан
| style="background: #ddddff;" | ениден &nbsp;
|-
| style="background: #eeeeff;" | yer
| style="background: #eeeeff;" | cer
| style="background: #eeeeff;" | Sir
| style="background: #eeeeff;" | жер
| style="background: #eeeeff;" | сир
| style="background: #eeeeff;" | ер &nbsp;
|-
| style="background: #eeeeff;" | Yumak (yıkamak)
| style="background: #eeeeff;" | cuu-
| style="background: #eeeeff;" | Suuy-
| style="background: #eeeeff;" | жуу
| style="background: #eeeeff;" | сууй
| style="background: #eeeeff;" | ю-(мак) &nbsp;
|-
| style="background: #eeeeff;" | Yıldız
| style="background: #eeeeff;" | cıldız
| style="background: #eeeeff;" | Sulus
| style="background: #eeeeff;" | жылдыз
| style="background: #eeeeff;" | сулус
| style="background: #eeeeff;" | йылдыз &nbsp;
|-
| style="background: #eeeeff;" | Yirmi (20)
| style="background: #eeeeff;" | cıyırma
| style="background: #eeeeff;" | Su‘u‘rbe
| style="background: #eeeeff;" | жыйырма
| style="background: #eeeeff;" | сүүрбэ
| style="background: #eeeeff;" | йирми &nbsp;
|-
| style="background: #eeeeff;" | Yok (hayır)
| style="background: #eeeeff;" | cok
| style="background: #eeeeff;" | Suoh
| style="background: #eeeeff;" | жок
| style="background: #eeeeff;" | суох
| style="background: #eeeeff;" | ёк &nbsp;
|-
| style="background: #eeeeff;" | Yol
| style="background: #eeeeff;" | col
| style="background: #eeeeff;" | Suol
| style="background: #eeeeff;" | жол
| style="background: #eeeeff;" | суол
| style="background: #eeeeff;" | ёл &nbsp;
|-
| style="background: #eeeeff;" | Yumurta
| style="background: #eeeeff;" | cumurtka
| style="background: #eeeeff;" | Simmiit
| style="background: #eeeeff;" | жумуртка
| style="background: #eeeeff;" | сымыыт
| style="background: #eeeeff;" | юмурта &nbsp;
|-
| style="background: #eeeeff;" | Yumuşak
| style="background: #eeeeff;" | cumşak
| style="background: #eeeeff;" | Sımnag‘as
| style="background: #eeeeff;" | жумшак
| style="background: #eeeeff;" | сымнаҕас
| style="background: #eeeeff;" | юмушак &nbsp;
|-
| style="background: #eeeeff;" | Yüz
| style="background: #eeeeff;" | cüz
| style="background: #eeeeff;" | Su‘u‘s
| style="background: #eeeeff;" | жүз
| style="background: #eeeeff;" | сүүс
| style="background: #eeeeff;" | йүз &nbsp;
|-
|}
 
== Bas til ==
<references/>