Кыттааччы:Егор Николаев

Саха тылын оскуола±а µ³рэтии са±аламмыта 90 сылыгар

Оло²хо педагогиката: µ³рэтии-иитии соруктара [Чурапчытаа±ы кэмпириэнсийэттэн]

1922 сыл атырдьах ыйын 12 кµнµгэр «О введении якутского языка» диэн Семен Донской-I илии баттаа´ыннаах Саха АССР Наркомун сэбиэтин уураа±а тахсан, саха тылын уонна литературатын оскуола±а µірэтэн барбыттара. Ол кэмтэн ыла саха тыла дойдуга буолар араас уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй уларыйыылары, µірэх сайдар кэрдиис кэмнэрин туораан, µірэтиллэн кэллэ. С£ Бэрэсидьиэнигэр Тыл бэлиитикэтин сµбэтэ, С£ ¥ірэҕин министиэристибэтэ, Национальнай оскуолалары чинчийэр научнай институт бу бэлиэ тµгэ²²э аналлаах ³р³спµµбµлµкэтээ±и тэрээ´иннэр ситимнэрин тэрийэри кі±µлээбиттэрэ. Ол курдук 2012 сыл олунньу 21 кµнµгэр “Тіріібµт тыл алгыстаах аартыга: оло²хо педагогиката” диэн билим-быраактыка кэмпириэнсийэтэ буолан ааспыта. Бу кэмпириэнсийэ тµмµгэр саха тылын оскуола±а µірэтии са±аламмыта 90 сылыгар аналлаах Анал бэлиэ саха суругун-бичигин тірµттээччи, сахалыы бастакы µірэх кинигэлэрин ааптара, лингвист-учуонай С.А. Новгородов тіріібµт сиригэр – Чурапчы улуу´угар – туттарыллыбыта. Онон муус устар 5 кµнµгэр “Оло²хо педагогиката: µ³рэтии-иитии соруктара” диэн бэрт киэ² ис хо´оонноох билим-быраактыка ³р³спµµбµлµкэтээ±и кэмпириэнсийэтэ С.К. Макаров аатынан Чурапчы улуустаа±ы гимназиятыгар (дир. М.А. Манасытова) буолан ааста. Тааттаттан, Намтан, Бµлµµттэн уо.д.а. улуустартан барыта 130 учуутал, оҕо саадын иитээччитэ, эбии µ³рэхтээ´ин у´уйааччыта, о±олор кыттан тэрээ´ин бэрт сэргэхтик барда. Кэмпириэнсийэни С£ ¥³рэҕин министиэристибэтэ, Национальнай оскуолалары чинчийэр институт (дир. С.С. Семенова), Чурапчытаа±ы µ³рэх салаата иилээн-са±алаан ыыттылар.

Чурапчытаа±ы гимназия 2006 сылтан “Тумус туттар ки´ини иитии” диэн бырагырааманан µлэлииллэр. Ону олоххо киллэрээччилэртэн биирдэстэрэ, саха тылын учууталларын биир тумус туттар ки´илэрэ, Чурапчытаа±ы гимназия саха тылын уонна литературатын учуутала Фекла Николаевна Болдовская 2011 с. сэтинньи 21-24 кк. Москуба±а т³р³³бµт тыл учууталларын Бµтµн Арассыыйатаа±ы маастар-кылаастарын кµрэ´игэр кыттан, 3-с истиэпэннээх лауреат уонна «Учууталлар учууталлара» номинация кыайыылаа±а буолбута. Бу кµрэскэ 33 регионтан 41 учуутал кыттыбыта.

Тулхадыйбат ирдэбиллэр олохсуйуохтаахтар Сыыйа-баайа оло²хобут педагогиката олоххо киирэн истэ±ин аайы аны хас биирдии µ³рэхтээх ки´иттэн “эн хас оло²хону аахпыккыный?” диэн ыйытан тургуту´ар кэм кэлиэ диэн эрэл санаа баар. Итинник санаа±а тиийиэхпит иннинэ Институт сµрµннµµр научнай µлэ´итэ Нина Игнатьевна Филиппова бэрт µчµгэйдик саа´ылаан эппитин тиэрдэбит: – Оло²хо´ут баарын тухары тылбыт баар. Оло²хо дьон саатыыр айымньыта буолбатах. Оло²хо – µ³рэх. Уус-уран тылбыт, куппут-сµрбµт µ³рэ±э. Мин санаабар, “ки´и анала тугуй?” диэн ыйытыыга бу µ³рэх хоруйдуур. Ол µ³рэх оло²хону аахтахпытына эрэ кэлэр. Са²а федеральнай государственнай үөрэх ыстандаардыгар с³п тµбэ´иннэрдэххэ, киэпкэ киирэр (формальнай), киэби та´ынан (неформальнай) уонна бэйэ дьа´анар µ³рэ±э (информальнай) диэн µ³рэх быстыспат ситимэ бигэтик олохсуйарыгар оло²хо эмиэ олорсон, киирсэн и´эр. Институт сµрµннµµр научнай µлэ´итэ Екатерина Петровна Чехордуна оло²хо педагогикатын көдьүүстээхтик олоххо киллэрэргэ уопсастыбаннай эспэртиисэни туһаныы ту´унан кэпсээтэ. Онтон ырытан та´аардахха маннык санаа µ³скµµр. ¥³рэх ти´игэр, кырдьык, оло²хону иитэр-үөрэтэр үлэҕэ туһанарга сөптөөх ирдэбил уонна сыанабыл баар буолуохтаах. Били²²итэ сокуонунан барыта баар эрээри, сµрµн бириинсиптэрэ, ким сыаналыахтаа±а, туох диэн тµмµк о²о´уллуохтаа±а чопчулана илик. Ол ту´угар институкка уопсастыбаннай эспэртиисэ хайдах ыытыллыахтаа±ын, кэри²нэрин чопчулуур чинчийии са±аланна. Онуоха т³´³н³н оло²хо уларыйбат, тулхадыйбат үгэстэрин туту´абыт да, соччонон оло²хо педагогиката тирэхтээх буолуо±а.

Айхал “Буура Дохсу²²а”! Бµгµ´µн Дьокуускайдаа±ы “Саха гимназия” начаалынай кылаа´ын о±олоро инньэ Москуба±а тиийэ туруорбут С. Васильев-Борогонскай “Эрчимэн Бэргэн” оло²холорун к³рбµттээхпин. Оттон бу сырыыга Чурапчы гимназиятын кэлэктиибэ Эрилик Эристиин “Буура Дохсун” диэн оло²хотун “Айылгы” култуура уонна духуобунас киинигэр бар дьон көрүүтүгэр та´аардылар. Муусуката, туруоруута бэртээхэй. Экра²²а сюжетыгар с³п тµбэ´иннэрэн араас хартыына, клиптэртэн бы´а тардыылар сонуннук к³´µннµлэр. Манна “Оло²хо дойдутун о±отобун” бэстибээл кыттыылаа±а, Х кылаас µ³рэнээччитэ Ньургун Захаров бастакы оло²хо´ут буолбута бол±омтону тарта. Оттон V кылаас µ³рэнээччитэ Семен Павлов уонна VI кылаас үөрэнээччитэ Быйаман Бушков дьи²-чахчы оло²холоон субуруппуттара оло²хобут педагогиката олоххо киирэн эрэр эбит диэн санаа±а тиэрдэр. Оло²хону да истээччи баар буолбут. Холобур, Буура Дохсун (Афоня Гуляев, Х “А” кыл.) сыана иннигэр тахсан “Уруй! Айхал!” диэбитигэр к³р³³ччµлэр (µгµстэрэ оскуола о±олоро) “Айхал!” диэн µстэ т³хтµрµйэн хатыласпыттарын кулгаахтара эрэ истэн хаалла бы´ыылаах. Тыа сиригэр кулуупка кэнсиэрт буоллун, туох буоллун, ким да кыайан буойбат о±олоро сµµрэн-к³т³н, айдааран тахсааччыларын бэйэ±ит да билэр буолуохтааххыт. Чурапчы тыйаатырыгар оннук буолбата – бары биир ки´и курдук тыыммакка да кэриэтэ к³рдµлэр-и´иттилэр.

Оло²хону оҕо саадыгар уонна оскуолаҕа Гомер “Одиссейын” уонна “Дьулуруйар Ньургун Боотур” оло²хо матырыйаалларыгар оло±уран (Чурапчы гимназиятын нуучча тылын учуутала А.Н. Осипова), “Оло²хо дойдута – What is the Weather” (Чурапчы гимназиятын саха тылын учуутала С.Н. Гоголева уонна Дири² агрооскуолатын омук тылын учуутала Ф.Е. Гоголев), “Оло²хо бала±ана” (Д.П. Коркин аатынан Чурапчытаа±ы ³р³спµµбµлµкэтээ±и интэринээт-оскуолатын математика±а учуутала М.Н. Ноговицына), “Оло²хо±о айыы бухатыыра айыы тапталыгар тиийэр суола” (Г.П. Башарин аатынан Сыла² орто оскуолатын саха тылын, литературатын учуутала Л.С. Сивцева) а´а±ас уруоктар, “О´уокай – хамсаныы тірді” (Чурапчы гимназиятыттан М.Р. Лебедева кылаас та´ынаа±ы маастар-кылааска), “ФГ¥іС дьарыктара: Иэйии, Ил турук, Тобул, Сайдам” (С.А. Новгородов аатынан Чурапчы орто алын сµ´µіх оскуолатын учууталлара М.Н. Попова, С.М. Жергина, А.Д. Захарова, В.М. Пермякова, Ф.Н. Дьячковская), о.д.а. ааттара-суоллара элбэ±и этэр. Тус бэйэм “Оло²хо кынаттаах ата” диэн Хадаар орто оскуолатын физика±а учуутала Вера Афанасьевна Потапова уруогар сырыттым. Дь³л³рµ µтµгэн (“черная дыра”), биэс материк, а±ыс бай±ал, Аал Луук Мас (Сир магнит хонуута), оло²хо атын айанныыр тэтимэ, ат кµµ´э, о.д.а. тулалыыр эйгэбитигэр баар физика к³стµµлэрин оло²хону кытта сыа-сым курдук тутан кэпсээн-ипсээн кэбистэ. Вера Афанасьевна к³рµнньµк, биир кµннээ±и уруогу буолбакка, уруоктан уруокка, сылтан сыл буолар күннэтэ ыытыллар уруок хайдах буолуохтаа±ын к³рд³рд³. Кырдьык, оло²хону аахпыт учуутал эрэ араа´ы барытын дьµ³рэлээн уруок ыытыан с³п эбитэ буолуо. Дьарыктартан (маастар-кылаастар) “Радость” диэн эбии µ³рэхтээ´ин киинин у´уйааччыта Соловьев Петр Петрович “Оло²хону о´уордаан хо´уйуу” дьарыгар элбэ±и биллибит-к³рдµбµт. 1990 сылтан туо´унан, араас ма´ынан сахалыы о´уордаах и´ити-хомуо´у, туттар сэби-сэбиргэли о²орорго µ³рэтэр эбит. Маны сэргэ о±о саадын µлэ´иттэрэ гимназияны кытта сэргэстэ´э турар «Туллукчаан» о±о сайдар киинигэр тµмсэн µлэлээтилэр. «Чуораанчык», «Мичил», «Кµнчээн», «Туллукчаан», «Кыталык», Кэскил» о±о саадтарын иитээччилэрэ о±ону кыра саа´ыттан оло²хо педагогикатыгар сы´ыаран а´а±ас дьарыктары к³рд³рдµлэр. Одьулуун нэ´илиэгин «Кµнчээн» о±о саадын иитээччитэ Ефимова Анна Семеновна а´а±ас дьарыгар уол о±о эт-хаан ³ттµнэн эргиччи сайдыылаах буоларыгар бухатыырдар хамсаныыларын ту´анан итэ±этиилээхтик к³рд³рд³. Маастар кылааска «Туллукчаан» о±о сайдар киинин иитээччитэ Потапова Елена Аркадьевна «Туллук» ай-студия бырайыактарын били´иннэрэн аныгы о±о интэриэ´ин тардар сахалыы бэйэ устуу киинэтин дьон сэргии к³рд³. Национальнай оскуолалары чинчийэр институт старшай научнай µлэ´иттэрэ Ефимова Д.Г., Аммосова В.В. ФГИ (федеральнай государственнай ирдэбиллэр) олоххо киириитигэр сµбэ-ама биэрдилэр. Кэмпириэнсийэ тµмµгэр саха тылын оскуола±а µірэтии са±аламмыта 90 сылыгар аналлаах Анал бэлиэ Дьокуускай куорат “Саха гимназиятыгар” (дир. В.В. Софронеева) туттарылынна. Аны кµ´µн бу оскуола±а уочараттаах кэмпириэнсийэ ыытыллыа±а. Онуоха диэри “Кыым” ха´ыакка саха тылын уонна литературатын чулуу учууталларын басты² уопуттарын ту´унан утум-ситим тахсыа±а. Е. Николаев.

О введении якутского языка в школах

На основании предоставленного Рабоче-Крестьянской Властью права самоопределения всех наций на территории РСФСР, Совет Народных Комиссаров ЯАССР постановляет: 1. Во всех школах 1 ст. с преобладающим составом якутских детей первый год обучения вести исключительно на якутском языке по принятой международной транскрипции. 2. Во всех школах 1 ст. со второго года обучения и во всех группах школ 2 ст. ввести якутский язык в качестве обязательного предмета преподавания для всех учащихся, владеющих якутским разговорным языком. 3. Во всех группах педагогического техникума, фелдьшерской школы, сельскохозяйственной школы якутский язык ввести как обязательный предмет преподавания для всех учащихся без различия национальностей. 4. Считать желательным постепенный переход в сношениях между окружными органами Наркомпроса и школами на якутский язык, считая это подготовительной мерой перехода к якутскому языку как языку официальных сношений. 5. Настоящее постановление обязательно для всех учреждений Наркомпроса, задачей которого является неуклонное проведение в жизнь данного постановления.

Зампредсовнаркома ЯАССР С. Донской (первый). Якутск, 12/VIII-22 года.