Таба бүгүлэҕэ

Таба бүгүлэҕэ Таба тириитин анныгар уонна муннун иһигэр үөскүүр бүгүлэхтэр биистэрин уустара Саха сиригэр табаны иитиини улаханнык харгыстыыллар. Бугүлэх бзс ыйын бүтүүтүгэр эбэтэр от ыйын маҥнайгы күнүттэн саҕалаан былыта, ардаҕа суох. куйаас күҥҥэ табаҕа саба түһэр. Сайыҥҥы өртүгзр бүгүлэх элбэҕэр таба аанньа мэч-чийбэт, сынньаммат, ол түмүгэр ырар. Таба бүгүлэхтэн куотан сүүрэр буолан атахтарын үгүстүк бааһырдар, онтон сибээстээн үргүлдьү атахсыт (некробактериоз) ыарыыга ылларар. Кыһынын тирии анныгар сайдар ли-чинкалар ' (куйукта) дьөлүтэ тахсыбыт сирдэринэн ха-йаҕастар үөскүүллэр. Ол түмүгэр биһиги чэпчэки про-мышленноспыт элбэх ахсааннаах тириини кыайан ту-һаммат. Саха АССР совхозтарыттан кэлбит таба тирии-тин сыаната ортотунан баара-суоҕа 2 солкуобай 40 хар-чыга тэҥнэһэр. Итинтэн суоттаатахха таба тириитэ ку-йуктанан дьөллүүтүттэн хаһаайыстыбаларга биир сыл-га 200 тыһ. солк. ньочооту сүгэллэр. Тирии анныгар сайдар бүгүлэх — тойон ыҥырыаҕа маарынныыр, түөһэ уонна көхсө араҕастыҥы уонна бо-роҥнуҥу саһархай түүлээх — улахан сахсырҕа. Табаҕа түһээччи тыһы бүгүлэх буолар. Кини үксүгэр эккирэтэ сылдьан таба көхсүгэр, самыытыгар, арҕаһыгар сымыыт-тыыр. Биир тыһы сахСырҕа сайынын саҥа үүнэн эрэр таба түүтүгэр 400—700 сымыыты түһэриэн сөп. Таба түүтүгэр сыстыбыт сымыыттан 4—5 хонон баран үрүҥ личинкалар (куйукта) тахсан түү устун сыыллан, ти-риини курдаран, тирии анньшааҕы уонна былчыҥнар быыстарынааҕы субаҕа киирэллэр. Тирии өҥөр 3—4 ый буолан баран киирэллэр уонна тириини дьөлө хайаҕас-тыыллар. Холобур, Саха сирин усулуобуйатыгар ыччат 77

. 1

таба тириитин бүгүлэх балаҕан ыйын бүтүүтүгэр, оттон улахан таба тириитин алтынньы ый ортотуттан тэһэл-лэр. Ол курдук тохсунньуга, олунньуга диэри личинка-лар таба көхсүгэр сыыйа мустан иһэллэр. Биир таба-көхсугэр биир тыһыынчаҕа тиийэ ахсааннаах личинка үөскүөн сөп. Сиппит личинка саас ыам ыйын бүтүүтүгэр, бэс ыйын маҥнайгы аҥарыгар сиргэ түһэн 3—5 см дириҥҥэ сир кырсыгар батары киирэр. Сир кырсыгар киирэн личинка тас хаҕа кытаатар, ол иһигэр куколка үөскүүр. Личин- ' ка куколкаҕа кубулуйуута 1—3 хонуктаҥ уонча суукка-ҕа диэри уһуон сөп. Куколка кууран эрэр торфалаах, лабыкталаах сиргэ үчүгэйдик сайдар. Инчэҕэй, бада-рааннаах сиргэ бытааннык улаатар, кумахтаах эбэтэр кытаанах таастаах сиргэ куколка үксүгэр кууран өлөн хаала-р. Куколка 19—114 хонук устата сиргэ сытан ула-хан бүгүлэххэ кубулуйар. Мурун иһигэр үөскүүр бүгүлэх Бүгүлэх иккис көрүҥүнэн мурун иһигэр үөскүүр бү-гүлэх буолар. Ити бүгүлэх хара өҥнөөх, 12,1—13,8 мм усталаах, 6,7—8,9 мм туоралаах улахан сахсырҕа. Кини уратыта диэн үөскэтэр тыыннаах личинкаларын таба муннун иһигэр ыһар. Мурун биир тыһы бүгүлэҕэ 600 тыыннаах личинканы төрөтөр. Кыһын тымныы бириэмэ-ҕэ личинкалар мурун салыҥнаах бүрүөтүгэр бүгэи сы-тааччылар, саас салгын- сылыйдаҕына таба бэлэһин төр- . дүгэр көһөллөр. Сиппит үһүс стадияҕа сылдьар личинкалар саас хаар ууллуута ыам ыйын бүтүүтүгэр, бэс ыйын маҥнайгы аҥарыгар сиргэ түһэн куколкаҕа, онтон улахан көтө сыл-дьар бүгүлэххэ кубулуйаллар. Бүгүлэҕи утары охсуһуу

Бүгүлэҕи утары охсуһуу хас даҕаны көрүҥнээх. Маҥ-найгытынан, уопсай сэрэтэр дьаһаллар буолаллар. Са-йыҥҥы ыйдарга метеооводканы учуокка ылыллыахтаах; салгьш температурата, туман, самыыр, тыал түһүүтэ, куйаас күннэр хаһан буолуохтаахтара эҥи,н, куйаас эбэтэр сөрүүн сайын буоларын эрдэттэн билэн, билгэ-лээн таба ыстаадаларын маршруттарын сыл аайы ула- 78

рытан оҥоһуллуохтаах. Эрдэ куйаас күннэр турар тү-бэлтэлэригэр зрдэттан оөрүүн сири— муора кытылын эбэтзр таас хайа- чыыстайдарын булар көдьүүстээх буо-лааччы. Оттон оөрүүн сайын, куйаас хойутаан түһэр түбэлтэтигар ыстаада маршрута бытааран биэриэх-тээх. Итини учуоттаабатахха, табалар атахсытынан ыалдьаллара уояна атын даҕаны ыарыыга ылларалла-;ра үгүс буолааччы. Иккиһинэн, табаны химическэй эминэн эмтээһин буо-лар. Сайын бүгүлэх уонна атын үөн-көйүүр табаларга саба түһэр кэмнэригэр ыстааданы химическэй препарат-тар ууга суурадаһыннарынан ыстарар улахан туһаяаах буолааччы. Онуоха аналлаах араас ыстарар аппараттар уонна змтэр элбэхтэр. Ыстарар аппараттар «Север» уонна кыра габарит-таах мотуорга оҥоһуллубут механическай «Олень» диэҥ аппарат биһиги Сахабыт сирин усулуобуйатыгар табы-гастаахтар. Маны таһынан «Аллайыаха» совхоз механи-затордара оҥорбут вездеход кемөтүнэн ыстарар аппа-раттара олус көдьүүстээх. Эмтэртзн илдьэ сылдьарга табыгастааҕынан уонна көтө сылдьар үөнү-көйүүрү суһаллык өлөрөрүнэн ДДВФ уонна солохт.оох хлорофос ууга суурадаһына ордуктара биллэр. Онтон кумаары уонна күлүмэни үргүтэринэн оксамат диэн препарат ордук көдьүүстээх. ДДВФ уон-на солохтоох хлорофос 0,2%-наах итиэннэ оксамат 1— 3%-наах концентрациялара туттуллар. ДДВФ препара-ты ОП-7 диэн эмульгаторы кытта тэҥ кээмэйдэригэр бииргэ туттуох иннинэ холбууллар, ол кэнниттэн ууга суурайаллар. 1—2 тыһыынча табалаах ыстаадаҕа 100— 200 л эмп уу суурадаһына сөп буолар. Сайын устатыгар биир таба ыстаадатын 20—40 төгүл ыстарыахха сөп. Куйуктаны эрдэтээҥи эмтээһин Кэлин сылларга таба куйуктатын эрдэтээҥи эмтээ-һиҥҥэ, ол аата бугүлэх личинкаларын (куйукталарын) таба организмыгар көһө (миграциялыы) сырыттахта-рына өлөрөр ньымалар уонна препараттар элбэхтик үөрэтиллэн, туттуллар буоллулар. Бэрэбиэркэлэммит препараттартан варбекс, тигу-вон, байтекс, фентион-50, этацид диэн препараттар маҥ-найгы стадиялаах личинкалары 96—98 бырыһыанын өлөрөллөр. 79

Варбекс — дьэҥкир арыыга маарынныыр биллэр-биллибэт сыттаах убаҕас эмп. Варбекс—ФРГ «Циана-мид» диэн фирматыгар оҥоһуллубут препарат. Таба был-чыҥар укуоллуурга анаан препарат 35%-наах активҥай дьайар вещеетволаах (АДВ) гына оҥоһуллар. Препара-ты куйуктаны утары таба 1 кг тыьшнаах маассатыгар 20 мг былчыҥҥа укуоллаан эмтэнэр. Арааһынай ыйааһыннаах табаларга 35 %-наах активнай дьайар веществолаах варбекс туттуллар кээмэйэ

Таба бөлөҕө Таба тыыннаах . маассата (кг) Былчыҥҥа бэриллэр варбекс (мл) Тугут 50 3,0 Хорой уонна тараҕай 70 4,0 Ийэ тыһы 100 6,0 Атыыр уонна көлө табалар 140 8,0 Варбексы туттуох иннинэ тымныы кэмҥэ 30 кыраа-дыстаах сылаас ууга сылытыллар. Байтекс — дьэҥкир арыыга маарынныыр препарат. Бу препараты ФРГ фирмата оҥорон таһаарар. Байтекс препарат араас көрүҥнээх: 46—50%-наах арыы эмуль-сията; 25—40% илитиллэр бороһуок; 3%-наах дуст; 2%-наах байтекс минеральнай арыыга суурадаһына буо-лаллар. Тигувон—2%-наах байтекс минеральнай арыы-га суурадаһына сүөһү көхсүгэр кутан эмтииргэ анаммыт препарат. Тигувон тымныы кэмҥэ тоҥон хойдор, ол иһин кинини туттуох иннинэ 38 кыраадыска диэри сылы-тыллыахтаах. Препараты таба 1 кг тыыннаах маассаты-гар оросчуоттаан үрдүгэр кутан 40 мг туттуллар. Ол аата тугукка 100 мл, балтараа саастаах табаҕа 150 мл, улахан табаҕа 200 мл тиксэр. Байтекс-50 уонна фентион-50. Дьэҥкир убаҕас эмтэр, суурайааччыларынан уратылаахтар, бэйэлэрин састаап-тарыгар байтекс 50% концентраттаахтар. Табаны фен-тион-50 уонна байтекс-50 препараттарынан былчыҥҥа укуоллаан 15—18 мг таба биир килограмм тыыннаах маассатыгар суоттаан куйуктаны утары змтииллэр. Биир 80

табаҕа бэлэм препарат тиксэр дозата: тугуттарга—1,5— 2 мл; балтараа саастаах адбаҕа —2,5—3 мл; улахан та-баларга —3—4 мл. Этацид — сульчидофоска олоҕуран оҥоһуллубут пре-парат. Этацид—60%-наах актиннай дьайар вещеетволаах саһархайдыҥы өҥнөөх убаҕас, 25 кыраадыс тымныыга диэри тоҥмот препарат. Таба 1 кг тыыннаах маассатыгар 15 мг этацид тиксэрин курдук суоттаан былчыҥҥа укуоллаан эмтэнэр. Биир табаны укуоллуурга анаммыт бэлэм препарат тиксэр дозата: тугуттарга—1 —1,5 мл; балтараа саас-таах табаҕа —2 мл; улахан табаҕа —3 мл. Препарат дозатын табалар туруктарыттан көрөн ула-рытыллыахтаах. Холобур, күһүн тугуттар тыыннаах маассалара 35—40 кг тэҥнэһэр буоллаҕына препарат дозата 1 мл, оттон 55—60 кг буоллаҕына 1,5 мл буо-луохтаах. Эмтээһин кэнниттэн сорох түбэлтэҕэ таба сүһүрүөн сөп. Ыалдьыбыт таба иһэ үллэр, сыраана тохтор, сыты-ганныыр, сыҥааҕын анна, иһэр. Оннук түбэлтэҕэ таба-ны 1% атропинынан укуоллаан (1.мл 100 кг ыйааһыҥҥа) эмтииллэр.