Таас чох: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

'''Таас чох''' эбэтэр '''хостонор чох''' – былыргы [[үүнээйилэр]] дьапталҕаларыттан үөскээбит хостонор [[оттук]].

Таас чоҕу (хостонор чоҕу) киһи минеральнай оттуктартан бастакынан туттар буолбута. Өссө [[Таас үйэ|таас үйэҕэ]] дьон чоҕу [[Өрүс|өрүстэр]] кытылларыгар таас чох дьапталҕата тахсар сириттэн хомуйаллара. Маннык тахсар сирдэри билигин [[Саха Сирэ|Саха сиригэр]], холобур, Дьокуускайтан[[Дьокуускай]]тан чугас Кангалаас бөһүөлэгин аттынааҕы өрүс кытылыгар көрүөххэ сөп.

Хомуйбут чохторун дьиэлэрин ититэргэ тутталлара. Ол гынан баран 3 тыһыынча сыл ынараа өттүгэр [[Кытай|Кытайга]] [[тимир уһаарыыта|тимири уһаарарга]] туттан барбыттара биллэр. [[XX үйэ]] саҕаланыытыгар таас чох аан дойдуга итиини уонна энергияны биэрэр сүрүн оттук буолбута. Ол гынан баран XX үйэҕэ чэпчэкитик ылыллар уонна таҥастанар оттуктар үөдүйэннэр ([[ньиэп]], [[Айылҕа гааһа|гаас]], атомнай энергия) таас чох туттуллуута улам намтаан испитэ.

300-400 мөлүйүөн сыл ынараа өттүгэр былыргы ойуурдар ууга баран, [[күөл|күөллэр]] анныгаранныларыгар түһүүлэрин түмүгэр элбэх үүнээйи [[кислород]] тиийбэт сиригэр дьапталҕаламмыта. Онон ситэ сытыйбакка [[торфа]] буолан хаалбыта. Ол торфа үөһэттэн баттааһын түмүгэр бурайбуурай чоххо кубулуйар. Оттон ол чох таас чоххо. Оттон таас чох антрациит диэн саамай сыаналанар хостонор чоххо кубулуон сөп.

Саха сирин үгүс чоҕо үрдүкү үүнээйилэр кырамталарыттан үөскээбитэ – мастартан, [[сэппэрээк|сэппэрээктэртэн]] уонна оттортон. ,Ол гынан баран, сорох чох күөл [[салахай|салахайыттан]] үөскээбит. ОнныкОннук чоҕу богхед диэн ааттыыллар. Саха сиригэр айылҕаҕа баар хостонор чох бары көрүҥнэрэ көстөллөр. Саамай элбэх чохтооҕунан өрөспүүбүлүкэ соҕуруу өттүнээҕи Элгэ, [[Нүөрүҥгүрү]] сирдэрэ, [[Өлүөнэ]] өрүс икки өттүгэр баар сирдэр (Өлүөнэ чохтоох бассейна), [[Алдан]], [[Бүлүү (өрүс)|Бүлүү]] өрүстэр тардыылара, уонна [[Халыма намтала|Халымаҕа]] [[Зырянка (өрүс)|Зырянка]] үрэх тардыыта буолаллар. ҮлүөнэӨлүөнэ чохтоох бассейныгар 1,7 триллион тонна чох баар диэн биллэр.