Барахов Исидор Никифорович: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

'''Исидор Никифорович Барахов (Иванов)''' ([[1898]]—[[13.02.1898—15.09.1938]]) — [[Саха Өрөспүүбүлүкэтэ|Саха Өрөспүүбүлүкэтин]] төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ, [[XIX үйэ]] саҕаланыытыгар биллибит судаарыстыбаннай уонна партийнай диэйэтэл.

[[1898]] сыллаахха урукку ааҕыынан тохсунньу 31, аныгынан [[олунньу 13]] күнүгэр [[Үөһээ Бүлүү улууһа|Үөһээ Бүлүү улууһун]] [[Харбалаах (Үөһээ Бүлүү)|Харбалааҕар]] сүөһү иитиитинэн дьарыктанар сэниэ ыалга төрөөбүт. Аҕата Бараах уола Ньалбаахаан Микииппэр (Иванов Никифор Иванович) -— дьадаҥы уола, бэйэтин хара күүһүнэн уонна үлэтинэн байбыт-тайбыт киһи. Саха биллиилээх устуоруга [[Алексеев Егор Егорович|Е. Е. Алексеев]]<ref>Е. Е. Алексеев. ''Барахов Исидор Никифорович: Олоҕун уонна үлэтин туһунан очерк.'' —- Дь. Кудук, 1998 ISBN 5-7863-0125-7</ref> суруйарынан, байарыгар үс суолу тутуспут -— хаарты, сир оҥорон бурдук үүннэрии уонна сүөһү иитиитэ. Ийэтэ Өлөөнө [[Өргүөт]] нэһилиэгин Арбаҕастаах аҕатын ууһуттан төрүттээҕэ. Бу ыал оҕо өлүүлээх буолан Исидор төрөөбүтүгэр оччотооҕу сиэринэн абааһыттан куоттаран үс сыл ийэтин аймахтарыгар Баһылай Наҕабыыһыннаахха (Чэччэйдээххэ) Өргүөккэ үс сыл ииттэрбиттэрэ. Онтон ыалга иккис уол Дьуона төрөөбүтэ, оҕолоругар ханыы гынаары элбэх оҕолоох аймахтарыттан өссө биир уолу Анньыыһыны ииттэ ылбыттара.

12 саастаах Исидор 1910 с. [[Бүлүүтээҕи педагогика училищета|Бүлүү куорат начальнай училищетыгар]] киирбитэ. Училище 1913 сыллаахха үрдүкү училище стаатуһунстатуһун ылбыт. [[1914]] с. бүтэрбитэ. Бу сылларга аҕата уруккуттан билсэр атыыһыта [[Расторгуев Николай Алексеевич|Николай Расторгуев]] дьиэтигэр олорбута. Исидоры кытта оччоҕо [[Аржаков Степан Максимович|Степан Аржаков]], [[Гоголев Степан Филиппович|Степан Гоголев]], [[Бубякин Николай Васильевич|Николай Бубякин]], [[Жиркова Дора Самуиловна|Дора Жиркова]], [[Потапова-Габышева Марфа Георгиевна|Муся Потапова]], Дмитрий Очуров, Георгий Павлов, Г. А. Шадрин, А. П. Егоров, Степан Иванов о. д. а. үөрэммиттэрэ. Училище дириэктэринэн [[Попов Иван Васильевич]], оттон 1912 сыллаахтан математика уонна физика учууталынан [[Өксөкүлээх Өлөксөй|А. Е. Кулаковскай (Өксөкүлээх)]] үлэлээбитэ. [[Староватов Петр Хрисанфович|П. Х. Староватов]], эдэркээн [[Марк Жирков]] учууталлыыллара. 1912 с. кылгас кэмҥэ нуучча тылын [[Новгородов Семен Андреевич|Сэмэн Новгородов]] үөрэтэ сылдьыбыта.

1914 с. ахсынньытыгар, үөрэҕин бүтэрэн баран, Расторгуевка үлэлээбит. Бу сылдьан тохсунньуга Дьокуускайдааҕы учууталлары бэлэмниир сэминээрийэ дириэктэригэр үөрэххэ киирэр туһунан көрдөһүү түһэрбит. Күһүн Үөһээ Бүлүү быраабатыгар дьыаланы устааччынан үлэлээбит, онтон сыылынай [[Алфер Тимофей Павлович|Т. П. Алфер]] сүбэтинэн земскэй сэтээтэл Г. Ф. Корякиҥҥа суруксутунан киирбит. Бу киһи дьиэтигэр олорбут, онтон кинини кытта 1915 с. күһүн Дьокуускайга барсыбыт уонна [[Дьокуускайдааҕы учуутал сэминээрийэтэ|семинариятыгар]] киирбит.

Сэминээрийэҕэ [[Аммосов Максим Кирович|Аммосов Максимныын]], [[Аржаков СтепанныынСтепан Максимович|Аржаков Степан]]ныын уо д. а. кытта, барыта 17 буолан киирбиттэрэ. Биир сыл аҕа [[Былатыан Ойуунускай|Платон Слепцов (Ойуунускай)]] үөрэнэрэ. Үөрэнэ сылдьан литератууралитература куруһуогар сылдьар, кэлин салайар эбит, 1917 сыл саҥатыгар С.Степан Аржаковтуун Бүлүү землячествотын түмсүүтүн тэрийбиттэрэ биллэр. Оттон "Е. М. Ярославскай революционнай куруһуогар дьарыктаммыта" диэн этии билиҥҥи кэмҥэ саарбахтанар. Исидор кэлин бэйэтэ суруйбутунан, "1917 сыл олунньуга дылы политическай боппуруостарга биһиктээх кыһыл оҕо" эбит. Баартыйа дөкүмүөннэригэр Барахов бассабыык баартыйа чилиэнинэн 1917 сыл балаҕан ыйыттан буолбута туоһуланар.

Уустук кэм кэлэн Бараховтаах сэминээрийэни бүтэрэр сылларыгар үөрэхтэрэ быста-быста салҕаммыта. Үс сыллаах үөрэхтэрин 1918 с. муус устарга түмүктээбиттэрэ. Бу сыл биллэрин курдук Арассыыйаҕа Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ буолан, саҥа былаас дойдуга кимиилээхтик хааман испитэ (триумфальное шествие -— Ленин быһаарыыта). Саха сирэСирэ саҥа былааһы билиммэтэҕэ. Онон уларытыы күүрээнигэр киирбит эдэр дьон Бараховтаах бастаанньаҕа бэлэмнэнэн барбыттара, кистэлэҥ хаһыаты таһаараллара, сэп-сэбиргэл хомуйаллара.

1920-с сыллардаахха саха алпаабытын, суругун сокуонун чуолкайдааһыҥҥа, саха тылын үөрэтиигэ, сайыннарыыга, үрдүк таһымҥа таһаарыыга, киниэхэ государственнай тыл анал туругун иҥэриини ситиһиигэ боччумнаах кылааты киллэрбитэ. Холобур, биир "«Сахатытыы уонна нуучча тыла"» диэн ыстатыйатыгар маннык салаалар бааллар:

#Сэбиэскэй государcтвенность уонна тыл.

#Сахатытыы -— бу партия сийиэстэрэ олоххо дьиҥнээхтик киириилэрэ.

#Сахалыы суругсуругу-бичиги сайыннарыы наада дуо?

#Нуучча тылын оруола уонна миэстэтэ.

Оттон "«Тыллар тэҥ бырааптаах буолуулара"» диэн ыстатыйаҕа Исидор Никифорович тыллар бырааптарын, сахатытыы туһунан сиһилии суруйар, сахатытыы -— нуучча тылын үтүрүйүү буолбатаҕын бэлиэтиир<ref>Исидор Барахов уонна саха тыла. ''Ю. И. Васильев-Дьаргыстай''. Исидор Барахов: төрөөбүтэ 110 сылын көрсө. Ыстатыйалар уонна ахтыылар. Бичик, 2008</ref>.

1926 с. [[Алампа|Алампаны]] уонна [[Күндэ|Күндэни]] кытта [[Азербайджаан]]Азербайджан киин куоратыгар [[Баку|БакуугаБакуга]] буолбут [[Бүтүн Сойуустааҕы Түүр I сийиэһэ|Бүтүн Сойуустааҕы Түүр I сийиэһигэр]] кыттыбыта. Манна анаан "«Саха алпаабытын туһунан"» диэн тезистэри суруйбута.

1923 с. оҥорбут дакылаатыгар тыа хаһаайыстыбатын өрө көтөҕүү, кустарнай уонна ремесленнэй производствоны сайыннарыы, кыһыл көмүһү уонна күндү таастары хостооһун туһунан, Саха сиринСирин бордууксуйатын оҥорон таһаарыыны улаатыннарыыга хаһаайыстыбаннай бэлиитикэ сүрүн хайысхаларын быһаарбыта.

"Саха өрөспүүбүлүкэтин промышленноһа, суола-ииһэ уонна инникитэ" диэн ыстатыйатыгар сиртэн хостонор баайдары суолу-ииһи тупсардахха толору көдьүүстээхтик туһаныахха сөп диэбитэ. Иркутскайтан Уус-Кукка диэри тимир суол салаатын, Дьокуускайтан Амуурдааҕы тимир суол Рухолово (Большой Невер) станциятыгар диэри массыына суолун бырайыактааһын уонна тутуу, Дьокуускай -— Охуоскай суолун чөлүгэр түһэрии, Өлүөхүмэ өрүһү күрбэ таастартан босхолоон онон Могоча тимир суол станциятыгар тахсар туһунан боппуруостары туруорбута. 1923 сыл атырдьах ыйын 1 күнүгэр Үлэ уонна ОбруонаОборона Сэбиэтигэр ыыппыт суругар Өлүөнэ өрүс пароходствотын тэрийиини туруорсубута<ref>Репрессия хаарыаннаах да дьону кыдыйбыт. ''Т. С. ИановаИванова,'' Исидор Барахов: төрөөбүтэ 110 сылын көрсө. Ыстатыйалар уонна ахтыылар. Бичик, 2008</ref>.

1921 сыллаахха хомуньуус баартыйа X сийиэһигэр Саха сириттэнСириттэн куоластыыр бырааптаах соҕотох дэлэгээт быһыытынан кыттыбыта (иккис дэлэгээт Былатыан Ойуунускай совещательнай куоластаах этэ). Бу сийиэс Москубаҕа Кириэмилгэ кулун тутарга буолбута. Киин хонтуруоллуур хамыыһыйа дакылаатын, профсоюзтар үлэлэрин, разверстканы продналогунан{{comment|продналог|Продовольственный натуральный налог}}унан уларытыыны, омуктар ыккардыларынааҕы сыһыаны, баартыйа сомоҕо буолуутун, анархо-синдикалисткай укулуон туһунан боппуруостары дьүүллээбитэ. Бу сийиэскэ Владимир Ленин кыттыбыта. [[1921]]—[[1924]]1921—1924 сс. партия губбюротун{{comment|губбюро|Губернское бюро}}тун секретарынан, САССРСаха АССР {{comment|Совнарком|Совет народных Совнаркомункомиссаров}}ун председателинэн үлэлээбитэ, партия X, XII, XV сийиэстэрин дэлэгээтэ, ССРС уонна Саха сиринСирин Киин ситэриилээх кэмитиэттэрин чилиэнэ этэ. [[1926]]—[[1928]]1926—1928 сс. партия Саха сиринээҕиСиринээҕи баартыйа тэрилтэтин салайбыта.

[[1938]] с. олунньу 3 күнүгэр дьэҥдьийэргэ уонна хаайарга {{comment|НКВД|Народный комиссариат внутренних дел}}-лар ордер ылбыттара. Архыыпка баар дьыалаҕа ол кэнниттэн 146 хонук иһигэр туох буолбута биллибэт. Бу тухары {{comment|НКВД|Народный комиссариат внутренних дел}} хаайыытыгар сытан "буруйун" билиммэтэх буолан доппуруос боротокуола суох диэн Е. Алексеев суруйар. Доппуруос боротокуола бэс ыйын 29 күнүттэн саҕаланар. [[1938]] с. [[балаҕан ыйын 15]] күнүгэр диверсийэҕэ, национализмҥа, үспүйүөннээһиҥҥэ, куорҕаллааһыҥҥа буруйдаан ССРС оһуобай боломуочуйалаах үрдүкү байыаннай суута ытарга уурбута. Ол күн суут бириигибэрэ олоххо киирдэ диэн Барахов дьыалатыгар тигиллэн сылдьар, ол аата 40 саастааҕар ытыллыбыта.

Кэргэнэ Черепанова Александра Андреевна 1901 с. төрүөх, ЕкатеринбууртанЕкатеринбургтан төрүттээх. Ииппит уола Ким Черепанов (кэлин Аҕа дойду Улуу сэриитигэр өлбүтэ) уонна төрөппүт уола Ярослав (1929 с. төрүөх). Ярослав Исидорович Андрей уонна Людмила диэн оҕолордоох. Людмила математик, программист. Андрей Ярославович Барахов билим үлэһитэ, Ярослав диэн уоллаах<ref>Супруги И. Н. Барахов и А. А. Черепанова-Барахова. ''М. Д. Михайлова''. Исидор Барахов: төрөөбүтэ 110 сылын көрсө. Ыстатыйалар уонна ахтыылар. Бичик, 2008</ref>.

* Барахов аатын Үөһээ Бүлүү улууһун киинигэр баар улууска биир бастакы уонна ордук бөдөҥ оскуолалартан биирдэстэрэ 1957 сыллаахтан сүгэр. Оскуолаҕа киниэхэ аналлаах стендэ баар, сыл аайы киниэхэ аналлаах уруоктар<ref>[http://festival.1september.ru/articles/549172/ Открытый урок-презентация "Исидор Барахов — выдающийся политический деятель, руководитель, ученый-экономист" ] Фестиваль педагогических идей. 1september.ru</ref> ыытыллаллар. Оскуола үчүгэй үөрэнээччитигэр кини аатынан стипендия төлөнөр.