Тас сахалар: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
к робот сотто: ru:Якутская диаспора (deleted) |
Көннөрүү туһунан суруллубатах |
||
1 устуруока:
'''Тас сахалар''' — бу тиэрмин икки сүрүн суолталаах. Бастакыта — билиҥҥи Саха сирин тас өттүгэр былыр-былыргыттан түөлбэлээн олорор саха тыллаах дьон. Иккис өйдөбүлэ — бастакы бөлөҕү киллэрэн туран өссө Арассыыйа атын сирдэригэр уонна кыраныысса таһыгар олорор, үөрэнэр-үлэлиир сахалар, ол аата Саха сирин тас өттүгэр олохсуйбут, төрөөбүт эбэтэр быстах кэмҥэ гынан баран балачча өр (холобура үөрэх, уһун командировка кэмигэр) олорор сахалар барыта.
Тас сахалар диэн былыр-былыргыттан төрүт сирдэригэр олохтоох-дьаһахтаах, ол гынан баран Саха Сирин билиҥҥи сириттэн таска олорор сахалары ааттыыбыт.
== Тас сахалар ахсааннара ==
Саха Өрөспүүбүлүкэтин тулалыыр регионнарга баар саха дьонун ахсааннарын чопчу этэр кыах суох. Онно хас да төрүөт баар:
# Сыллаҕы статистика сахалары туспа көрдөрбөт, Арассыыйа үрдүнэн уонча сылга биирдэ ыытыллар биэрэпистэр түмүктэрэ эмиэ араас ымпыктаах-чымпыктаах буолар.
# Региоҥҥа быстах кэмҥэ (үөрэххэ, уһун командировкаҕа) сылдьар дьон эмиэ ааҕыллыахтарын сөп.
# Сорох дьон саха эһэлээх-эбэлээх буоллахтарына, саха тылын, култууратын соччо билбэттэрин да үрдүнэн сахабын дэнэллэр, сорохтор тылы өйдүүр гынан баран сатаан саҥарбаппыт дии санаан, эбэтэр туох эрэ льготанан туһанаары атын омугунан суруттараллар.
#
{| class="wikitable"
|-
! Баһын аата !! Баһын аата !! Баһын аата !! Баһын аата
|-
| Тиэкис хараҕа || Тиэкис хараҕа || Тиэкис хараҕа || Тиэкис хараҕа
|-
| Тиэкис хараҕа || Тиэкис хараҕа || Тиэкис хараҕа || Тиэкис хараҕа
|-
| Тиэкис хараҕа || Тиэкис хараҕа || Тиэкис хараҕа || Тиэкис хараҕа
|-
| Тиэкис хараҕа || Тиэкис хараҕа || Тиэкис хараҕа || Тиэкис хараҕа
|-
| Тиэкис хараҕа || Тиэкис хараҕа || Тиэкис хараҕа || Тиэкис хараҕа
|-
| Тиэкис хараҕа || Тиэкис хараҕа || Тиэкис хараҕа || Тиэкис хараҕа
|-
| Тиэкис хараҕа || Тиэкис хараҕа || Тиэкис хараҕа || Тиэкис хараҕа
|-
| Тиэкис хараҕа || Тиэкис хараҕа || Тиэкис хараҕа || Тиэкис хараҕа
|-
| Тиэкис хараҕа || Тиэкис хараҕа || Тиэкис хараҕа || Тиэкис хараҕа
|}
Сорох саха төрүттээх дьон саха төрүттээхтэрин билбэттэр. Холобур, Охуоскайтан төрүттээх, төрүттэрэ ынах сүөһү ииппит тас көрүҥнэринэн биһигиттэн уратыта суох дьоннор камчадаалбын эбэтэр ительмеммин диир түгэннэрэ көстөр.
Амуур уобалаһа 314 (449)
Хабааровскай кыраай 1454 (1417)
Иркутскай уобалас 922 (858)
Приморскай кыраай 703
Магадаан уобалаһа 469 (407)
Красноярскай кыраай 1368
Сахалиин уобалаһа 63
Забайкальскай кыраай 206
Ол аата быһа барыллаан 5 - 5,5 тыһыынча саха киһитэ өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр олорор.
Бу дьоҥҥо Красноярскай кыраай хоту өттүгэр (сүнньүнэнТаймыырга) олорор дулгаан-саха тыллаах долгааннары киллэриэххэ сөп. Кинилэр ахсааннара 5810.
Дьэһиэй сахалара – бу Красноярскай кыраай Эбэҥки национальнай оройуонугар олорор сахалар. Үксүлэрэ Дьэһиэй күөл кытылыгар, сорохторо Туру (нууччалыы Тура) диэн оройуон киинигэр олороллор. Былыр Бүлүү уокуругар киирэллэрэ. Сүрүн дьарыктара кыыл табаны бултааһын, балык. Саха литературнай тылыттан арыый атыннык саҥараллар. Сэбиэскэй саҕана распределениенан саха учууталлара, быраастара баран үлэлииллэр этэ. Атын тас сахалардааҕар сахаларын тылын ордук чөл тутан олорор бөлөх.
Уларыта тутуу кэмигэр Магадаан сахалара эмиэ “дьэһиэй сахаларабыт” (ессейские якуты) дэммиттэрэ. Бу бэйэлэрин Саха Сирин сахаларыттан туспа ойдон олороллорун көрдөрөр ньыма этэ.
Үт сахалара – Хабааровскай кыраай Үт үрэх (нууччалыы Уда) сүнньүнэн олорор сахалар. Туспа түөлбэ тыллаахтар. Чумукаан, Удское диэн сирдэргэ бааллар. Кырдьаҕастара сорохторо Хабаровскайга, Комсомольск-на-Амуре куораттарга көспүттэр. Иванов Николай – Утучур диэн суруйааччылаахтар.
Охуоскай сахалара – бы былыргы Охуоскайга, Айааҥҥа барар дьаам суолун сүнньүнэн олохсуйбут, кэлин булдунан, балыгынан, таба иитиитинэн дьарыктаммыт сахалар. Бу дьон сорохторо XIX-XX үйэлэргэ Охуоскай муора кытылын батыһа билиҥҥи Магадаан сиринэн тэнийбиттэрэ. Сүнньүнэн Хабааровскай кыраай хоту өттүгэр баар Охота үрэх үрдүгэр турар Аарка бөһүөлэккэ бааллар.
Магадаан сахалара – икки төрүт субстрааттан турар сахалар. Бастакыта Охуоскайтан кэлбит дьон (XIX үйэҕэ Охуоскай уонна билиҥҥи Магадаан кытыл сирдэрэ биир уобалас этэ). Иккис – Өймөкөөн өттүттэн кэлбиттэр. Магадаан уобалаһын хотугулуу-арҕаа өттө урут Байаҕантай улууһугар киирэр этэ. Бу дьон хойукка дылы сүөһүлэрин-сылгыларын тутан олорбуттара, 50-с сылларга саха оскуолалара баалларын архыып докумуоннара туоһулууллар. 70-90-с сылларга сир-дойду баайын хаһаары, толору хааччыллыылаах бөһүөлэктэргэ көһөрүллэн, сүөһүлэрин эһэргэ күһэллибиттэрэ.
Амыр (Амуур) сахалара – бу дьон Үт сахаларын кытта биир төрүттээхтэр. Ол гынан баран балартан туһунан былыр арахпыт өрүс уҥуор Кытайга көспүт сахалар баар буолуохтарын сөп диэн сабаҕалааһын баар. Биллэрин курдук Кытай бырабыыталыстыбата хас да аҕыйах ахсааннаах омугу 50-с сылларга эбэҥкиннэн суруттарбыта. Ол дьон билиҥҥэ дылы сылгы иитэллэрэ иһиллэр.
== Олохсуйан олорор сирдэрэ ==
| |||