Чыҥыс Хаан: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

|title=МонголМоҕол ИмпериятынЫраахтааҕылыгын Хаҕана<br /> (МонголларМоҕоллор Хааннара)

|father=[[Дьөһөгөй БаатырБоотур]]

'''Чыҥыс Хаан''' ({{lang-mn|Чингис хаан}} {{IPA|[tʃiŋɡɪs χaːŋ]}}, дьиҥнээх аата - '''Тэмүүдьин''', 1116-1227 cc.) диэн [[монголлар|монголларымоҕоллору]] түмпүт хаанхаҕан, бүтүн дьон историятын империяларыттаныраахтааҕылыктарыттан саамай улахан - [[Монгол Империята|МонголМоҕол ИмпериятынЫраахтааҕылыгын]] - тэрийээччитэ уонна бастакы баhылыга.

Төрөөбүт аата - ТэмүдьинТэмүүдьин (монг. Тэмүүжин). Чыҥыс Хаан аҕата, Дьөһөгөй-БаатырБоотур, бөрдьигин ууhун баhылыга. Ийэтэ, Одьулуун, ольхунут ууhуттан төрүттээх.

Чыҥыс Хаан элбэх көс монголмоҕол уонна түүртүрк үөрдэринуустарын бииргэ түмэн МонголМоҕол ИмпериятынЫраахтааҕылыгын тэрийбитэ. Ол кэнниттэн Илин уонна [[Орто Азия]] дойдуларыгар кимэн киирини саҕалаабыта. Кини олоҕун тухары монголлармоҕоллор [[Азия]] улахан өттүн баhылаабыттара.

Чыҥыс Хаан 1227 с. тангуттар сирдэрин баhылаан баран өлбүтэ. Кинини [[Чыҥыс Хаан көмүллүбүт Ытык сирэ|ханна эрэ МонголияҕаМоҕол сиригэр кистээн көмпүттэрэ]]. Кини туйаҕын хатарааччылара МонголМоҕол ИмпериятыгарЫраахтааҕылыгын билиҥҥи [[Кытай]] уонна [[Россия]] үгүс сирдэрин, [[Соҕуруу Азия]], [[Илин Эуропа]] уонна [[Орто Илин]] дойдуларын бас билиннэрбиттэрэ.