Ыт: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Addbot (ырытыы | суруйуу)
к Bot: Migrating 193 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q144 (translate me)
Көннөрүү туһунан суруллубатах
19 устуруока:
 
'''Ыт''' ([[латыын тыла|лат]]. ''Canis lupus familiaris'') диэн ыттар биистэрин уустарыгар киирэр дьиэ кыыла. 10 тыh. тахса сыллааҕыта дьоҥҥо иитиллибит. Билигин ыт сүүhүнэн араас көрүҥэ баар. Ыттар улаханнарынан уонна өҥнөрүнэн арахсаллар. Бөдөҥ ыттар үрдүктэринэн метрга тиийэллэр (вольфхаунд, дог), онтон тэллэх ыттар (чихуахуа) хас да сантиметр эрэ үрдүктээх буолуохтарын син. Онтон таhынан анал породалар бааллар: булчут (харьер, фоксхаунд, лайка), охсуhуук (бультерьер) уонна таhаҕас тиэйэр (Сибиир хаската). Хайа баҕар ыт айылҕаттан өйдөөх, оонньуурун сөбүлүүр уонна киhиэхэ элэккэй.
 
Туерт харахтаах ыт.
Сутэн эрэр нэс диэн тыл баар.Олох соторутаа5ыта :"Туох айылаах нэhирэн хаалла5ай, сы- тар мээрик буолла ",эбэтэр "нэс ыарыы буулаата" дииллэрэ.Ессе "нэс туерт утугэн" диэн ейдебул баара. Ити тылга маарынныыр ейдебул былыргы Иран мифологиятыгар Насу (авест."труп") диэн елуу-сутуу демона баар этэ.Кинини елуккэ ыhар куех истээх сахсыр5а быhыытынан ейдууллэрэ.Насуну утары туhалаах дьайыынан "4 харахтаах ыт керуутэ "этэ. Бу ейдебул хайдах эрэ ойуун былаайа5ынан дугдуруйарын(" утэйэрин")санатар буол баат. Басилов В. Н.(" Избранники духов" политиздат.1984г.) Худяков улэтигэр сигэнэн бу курдук суруйбута: " У якутов дух, воплощенный в колотушке, представлялся в виде волка На рукоятке условно вырезалась волчья голова." Ол ойууттар былаайахтарын уhук етте былыр ыт тебете диэн ейденер буолуон эмиэ сеп.Санаан кер: бере да уурэн эрдэ5э, ол эрээри саха5а " ыт уурэрэ( утэйэрэ)" ордук чугас, ейденер.
"Кэлэрэ эбит буоллар-
субу дойду 4 харахтаах хара ытын
сырайыттан тэбиннэрэн туран
кирдиргэччи кирдэриэх этим." (Кулун кул.700 столб.)
" 4 харахтаах ыт" ейдебул туох туhуттан уескээбитэй?
"Символика культов и ритуалов народов зарубежной Азии"(наука.М.1980 г.-174-175 стр.) улэ5э Турция тыатын сирин олохтоохторугар хойукка диэри баар туомнар тустарынан аа5абыт: бастакытынан о5о сууhун "кулунэн а5ыыр" угэс баар эбит.( Саха5а уот иччитэ инникитин "бу бэйэбит о5обут сылдьар эбит" диэн билэрин туhугар дьиэ5э аан бастаан киирбит, уктэммит о5о сууhун "кулунэн а5ыыр" угэс баара.
Иккиhинэн, "Интерес представляет сохранившийся у турок старинный обряд охраны де- тей, зафиксированный в прошлом, например, и у узбеков. Очевидно этот обряд восходит к древнетюркскому тотемическому культу волка и состоит в следующем: с пойманного на охоте волка сдирают шкуру с морды зверя у пасти, ее высушивают и сохраняют, через эту волчью пасть и протаскивают новорожденного как только он появляется на свет". Историяттан биллэринэн, Осман империятын теруттээбит омуктар билинни киин Азия диэкиттэн 11 уйэ5э сы5арыйбыттара, кэлбиттэрэ.Онтон ол диэкки олорбут омуктарга зо- роастризм итэ5элин са5ана ыт ытык ейдебуллээ5э. Онон уеhээ суруллубут бастары су- луллубут бере оннугар бастары сулуллубут ыт тириитин туhаналлара эбитэ буолуохтаах. Уонна ол ейдебул идеята хойукка диэри умнуллубатах эбит.
Этиллэр туом саха5а баар этэ дуо?. Ити туом теhе да кубулуйдар , баар эбит.
"Кыыс кэрэ убаhаны тутан таhаараннын
ханас диэки киллэрэн охторон
уеhун тардан елерен
тириитин хайыппакка сулэннин
ханас диэкинэн эриэн ситиитэ тарданнын,
тириитин таннары ыйааннын хатар ,,, (Кул. кул.6840 столб.)
Итини таhынан " ойуун ыта о5ону сиир" диэн ейдебул баара.Итинник кенетунэн судургу- тук ейдееhун , биллэн турар, хойут православиены соннооhун са5ана уескээбитэ.
Дьэ,онон, былыргы туурдэргэ ( эрэ буолбатах буолуохтаах) сана тереебут о5ону ("ытык тирии" диэн ааттанар) ыт( хойутуу бере) бастары сулуллубут тириитин иhинэн аhарар угэс баара.Ити-о5ону харыстааhын туома этэ.Сорох чинчийээччилэр тотемна сугуруйууну, ки- ниэхэ уонна кини туох эрэ еруттэригэр сугуруйуу эрэ курдук этэн таhаараллар.Ол эрээри, ис дьинэр кинилэр туох эрэ кыhал5аттан уескээбиттэрэ.Холобура, уеhээ этиллэр угэстэр о5о елуутэ аhары элбэ5иттэн уескээбитэ.
Кэм кэрдии ааста5ын аайы сиэр туом, угэс уларыйа-тэлэрийэ турар идэлээх.Ол тэнэ, еске- те саха ебугэтэ зороастризм итэ5эллээх эбит буоллахтарына, божество5а ананар суеhулэр оннуларыгар тун былыр ыт туттуллара буолуохтаах.уеhээ этиллэр туом хайдах быhыылаах этэй?.
О5о тереетун кытта туттуллубут "ытык" тириини (сорох омукка бастары сулуллубут бере тириитэ) божество5а анаан туттуллуохтаах ("кэрэххэ анаммыт" диэн ааттанар) куерт ыт урдугэр саба быра5аллара.( манна быhаарыы: "Кэрэххэ анаммыты кэбийбит" диэн уехсуу Кул.Куллустуурга баар.)
Дьэ, ити тумугэр "4 харахтаах куерт ыт " диэн ейдебул уескуурэ.Онон, "ытык"тирии кэмэ кэллэ5инэ "4 харахтаах куерт ыт" буолара.
Ол кэрэ5и ("4 харахтаах куерт ыты") Эт Мураанна ( ол сирдэр холобура, Чочур мыраан, учугэй мыраан диэн ааттарынан билэбит) таhааран аранас (ньолбо5ор быhыылаах иигэ тиириллибит тирии) урдугэр уеhун тардаллара.(кыра быhаарыы: Билинни кэмнэ, биллэн турар, "уеhун тардан" эрэйдээбэккэ тутатына елереллере диэн ейдебул баар. Ол эрээ- ри, ис дьинэр, оннук буолбатах этэ. Туомун толорон баран Эт Мураантан туhэллэр. Етер кэминэн аранаска тынырахтаах кетер (божество диэн ейденере) туhэрэ. (Манна кыра быhаарыылар: 1. Иранна "арамгах" диэн елбут киhини урдук сиргэ харайыыга (труполо- жение) сыhыаннаах ейдебул баара. 2. Саха5а билинни кэмнэ: аранас- ытыктанар хам- ныыр хара кырамтатын ытыгылаан уеhэ тардыы, урдук сиргэ харайыы.)
Биллэн турар, кини "иннинэ-кэннинэ сылдьааччы" элбэ5э чахчы. Теhе эрэ кэм буолан баран, кэтии-кере сылдьан, жрец Эт Мыраанна тахсар уонна урдук Айыы а5а ууhугар, саха5а сыhыанын билгэлиир. Аранас хайдыбыт буолла5ына урдук Айыылар астымма- тахтарын кердерере. Барыта этэннэ буолла5ына, аранас ити кэмтэн ыла Айыылар бэлэхтэрэ- дунур буолара. Онтон " кэрэх" ыт ата5ын унуо5а бастаан утаа " дунур охсор" сэп быhыытынан туттуллубут буолуохтаах. Дьэ, ол ейдебултэн( кэлин саха5а эрэ ейде- булэ хаалан хаалбыт) мастан уhук етте ыт (бере) тебелеех дунур охсор сэп баар буолбута. Дунур , биллэн турар, ити куннэргэ кимтэн да ордук " ойуун ыарыытынан" ыалдьыбыкка тиксэрэ.Санаан кер, ойуун буолуохтаах киhи урукку еттугэр Эт Мыраанна туох буоларын керер-истэр буолла5а дии. Онтон ол куннэр куурээннэриттэн уонна турукка киирии туму- гэр ол урут тугу кербутун-истибитин бэйэтигэр ылынар .Судургутук эттэххэ : эттэнэр. Дьэ, саха5а баар " эттэнии" ейдебул дьэ итинник уескээбитэ. Холбуон (уопсайынан) " 4харах- таах ыт" туhунан ейдебул Шумер диэкиттэн тар5аммыта: Гильгамеш.12 табл.(Э. Дорма улэтэ. Нинкаррак-кэрэх?. Гула. Нингирсу- тинсирики.
 
 
[[Билэ: Yakutian Laika Annya02.jpg|thumb|left|Саха лаайката|175px]]