|
== Саха ыйынньыга ==
{{салааҕа источниктара суох}}
Өрүс мууhа устуутуттан аныгыскы сылга эмиэ өрүс мууhа устуор дылы кэми былыргы саха [[дьыл]] диэн ааттыра. Эбэ мууha устуута саҕаланыар диэри чугастаа5ычугастааҕы кэми " «эргэ дьыл "», онтон эбэ мууhа устуутуттан сайынны етте " «Сана Дьыл "» дэнэрэ. Ессе " «дьыл ыпсыыта "» диэн ейдебул баара. Итини чопчулуур буоллахха; эбэ мууhа устуохча устубакка турар туругун туhунан этиллэр диэххэ сеп. Онтон куннээ5икуннээҕи олоххо-дьаhахха эргэ дьыл эстиитин, сана дьыл салаллыытын эргинэ кэм диэн ейденере. Онон, ити тугэннэртэн кердеххе; Саха дьин бастакы ыйа - — муус устар ыйа ( " «месяц ледохода " ») ( май ыйга сеп тубэhэр дьыл кэмэ ). Ити саха ыйынньыгын суоруллубат сокуона. Иккис дьин ый — - " «Ыам ыйа "» ( июнь ыйга сеп тубэhэр дьыл кэмэ ). То5оТоҕо? Ити ыйга от-мас угуерутук уунэн уут-суегэй, кымыс уксуур кэмэ. Былыр бу кэмнэ кулуну туталлара. Ол " «кулуну тутар кэм "» диэн ааттанара. Кулун аччыктаан ийэтин эмээри куруену охторбот эрэ айдаанын тардарын истэн, биэ суурээн кэлээхтиир буолла5абуоллаҕа дии. Ону тутан ылан ыыллара. Былыр мэлдьи ыанар биэ ынах курдук туран биэрэн ыатара буолуохтаах. Онон " «кулуну тутан "» биэни ыыр кэм - — Ыам ыйа дэнэрэ. Санаан да кердеххе: Былыр куутуулээх, уут-суегэй урулуйэр кэмэ " «Ыам ыйа "» дэммэккэ то5о "тоҕо «бэс ыйа» " дэниэхтээ5эйдэниэхтээҕэй? Салгыы кэлэр ыйдар 3. От ыйа- — июль ыйга сеп тубэhэр дьыл кэмэ. Ити ыйы то5отоҕо эрэ " «месяц травы "» диэн талбастыыллар, сөпкө "«месяц покоса"» дэниэхтээх. 4. Атырдьах ыйа (август) 5. Бала5анБалаҕан ыйа (сентябрь). 6. Алтынньы ый (октябрь). 7. Сэтинньи ый (ноябрь). 8. Ахсынньы ый (декабрь). 9. Тохсунньу ый (январь). 10. Олунньу ый (февраль).
Саха дьин 11-с ыйа - — бэс ыйа ( март ыйга сеп тубэhэр дьыл кэмэ ) диэн ааттанара. Уваровскай тугу суруйарын аа5ыа5ынааҕыаҕын; Аhыыр астар; сылгы этэ, кетер, балык, сылгы уутуттэн кымыс , ынах уутэ. Ынах уутуттэн онороллор; уут урдун, суегэйи, арыыны, хайа5ыхайаҕы, урумэни, куерчэ5икуерчэҕи, суораты, белене5убеленеҕу, ымдааны, кымыhы. Сайын туохтаа5артуохтааҕар да таптыыллар сылгы кымыhын. Бу астартан кыс уhугар хаалара арай тар, ону кытта ынахтарыттан ыыр ыыр ууттэрэ. Балара баранна5ынабараннаҕына ууга кыhыллыбыт бэс ( сутукатын ) кинилэри аhыырга тиэрдэрэ. Былыр нуучча кэлиэн иннинэ да5аныдаҕаны сахалар суруннээн сааскы быстарыкка суеhу туттубат туhуттан эрдэ бэлэмнэммит бэс сутукатын тарга бутуйан бутугас оностон сииллэрэ. Ол кэм бэс сутукатын сиир ый ( бэс ыйа ) диэн ааттанара. Салгыы олох отуора уларыйан уурууттэн-утуруйууттэн, кыыллааhынтан сылтаан кыргыс уйэтэ са5аламмытынсаҕаламмытын кэннэ, биллэн турар, омук кыаммат-кемускэммэт еттугэр бэс сутуката биир сурун аhылык буолбута чахчы. "«Бэс ыйа"» хайдах сайынны кэмнэ сы5арыйансыҕарыйан хаалбытай? Былыр туоhу уонна тиит хатырыгын сайынны кэмнэ от улэтэ са5аланыансаҕаланыан а5айаҕай иннинэ хастыыллара. Онно таарыйа, биллэн туран , бэс сутукалыыллара . Дьэ, ол улэни-хамнаhы кербут нууччалар бу - — бэс сутукалыыр кэмнэрэ - — бэс ыйдара буолла5абуоллаҕа диэн ейдеебут буолуохтаахтар. Уонна кырдьыга саха омугун тылын-еhyн билбэттэн да сылтаан, оло5унолоҕун-дьаhа5ындьаhаҕын токурутан, бутуйа кэпсээччи да баара. Дьин 12-с ыйбыт аата - — Сааскы ый. Оттон, сааскы кэм ыйа " сааскы ый " дэммэккэ туох дэниэхтээ5эйдэниэхтээҕэй? Саха кэмиттэн кэмигэр 13-с ыйы ыйынньыка киллэрэн ылар этэ. ( кырдьыга, ону айыл5аайылҕа бэйэтэ тэрийэр, ирдиир ). Хайдах? Итини биhиги эмиэ кун халандаарыгар эрэ сигэнэн керер-билэр кыахтаахпыт. Дьэ, билим этэринэн ый 29,5 хонуктаах. Ону 12-гэ тегуллуубут. 354 хонук буолар. Онтон кун халандаара 365 хонуктаа5ынхонуктааҕын быhыытынан ыйынньык дьыл бутуутугэр кун халандаарыгар тэннээтэххэ 11 хонук кылгас, онон оччо тегул сы5арыйарсыҕарыйар идэлээх. Ити биир сылга. Икки сылга 22 хонук. Онтон уеhээ этэллибитин курдук, дьин бастакы ый - — муус устар ыйа ( май ыйга сеп тубэhэр дьыл кэмэ ) еруутун биир кэмнэ буолар, оннуттан отой олох хамсаабат. Ол иhин ыйынньык бутэhик, 12-с ыйын уонна дьин муус устар ыйын икки ардыларыгар улахан аhа5асаhаҕас уескуур. Дьэ, онно 13-с ыйы киллэрэн ылаллара. Саха ыйынньыга хас хонуктаа5ыйхонуктааҕый? Билим этэринэн ый фазаларга ( саната, толору ый, эргэтэ, бутуутэ ) солбуллан ессе халлаанна сана ый уунуер дылы 29,5 хонук буолар. ( синодическай ый ). Биhиги ескуерутун, ыйынньыгы сергутэн итэ5элгэитэҕэлгэ туhaныахпытын саныыр буоллахпытына ити кун анаардарын холбоон биир хонук оноруохпутун сеп. Оччо5унаОччоҕуна, нечетнай ыйдар 29 хонуктаах, онтон четнай ыйдар 30 хонуктаах буоллаллар.
===Халандаар уонна ыйынньык алтыhыылара.===
Былыргы саха дьылы кэтии- кёрё, аа5аааҕа сылдьар буолан бу олорор сылын эбэтэр кэлэр сыл хас ыйдаахтарын билэрэ. Онтон бутуллуу та5ыста5ынатаҕыстаҕына дьыл бастакы ыйыттан- (дьиц) муус устар ыйынан сирдэтэн дьылы аа5ыыныааҕыыны сёргутэрэ, (Дьиц) муус устар ыйа туох ирдэбиллээ5эйирдэбиллээҕэй?. Эбэ мууhа устар кэмигэр халлаацца кёстёр ый хайдах туруктаа5ыттантуруктааҕыттан (сацата, эргэтэ) кёрён, ол кёстёр ый 13-с (аата суох) ый эбэтэр муус устар ыйа буоларын чопчуланара.
Эбии быhаарыы: 1/ Ыйынньык 1- 7 куннэрэ- — ый сацата; 8- 16 куннэрэ- — ый ортото; 17- 22 куннэрэ- — ый эргэтэ; 23-30 куннэрэ- — ый бутуутэ дэнэр. 2/ Май ый 20- 25 —25 чыыhылаларыгар (сёп тубэhэр дьыл кэмигэр)- — эбэ мууhа устар кэмэ. (Саха сиригэр ортотунан).
[[Категория:Халандаар|*]]
|
