Үгэс: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
' ҮГЭСТЭР Саха дьоно былыр-былыргыттан олохсуйбут үгэстэри тутуһа ү…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна
(уратыта суох)

01:05, 14 Кулун тутар 2015 барыл

     ҮГЭСТЭР 

Саха дьоно былыр-былыргыттан олохсуйбут үгэстэри тутуһа үөрэм-миттэр. Кинилэр бэйэлэрин уһун кэмнээх олохторугар билбит-көрбүт үөрэхтэрин сурукка киллэрэн мунньан иһэр кыахтара суох буолан, олору барыларын үгэстэргэ кубулуталаан, өс хоһооннорунан этитэлээн өйдөрүгэр-санааларыгар мунньунан иһэллэр эбит. Былыргы кэмҥэ сахалар олохсуйбут үгэстэри өс хоһоонноругар кубулутаннар түргэнник өйдөнөр көрүҥнээх оҥорон киэҥник туһаммыттара бу кэмҥэ тиийэ кэлбиттэр. Олох үгэстэрэ өс хоһоонугар этиллэн сылдьалларын табатык өйдөөһүн улахан суолталаах. Кэлин кэмҥэ «Уол оҕо аҕатын туйаҕын хата¬рыаҕа» диэн өс хоһоонун уол баар эрэ буоллар бэйэтэ аҕатын курдук өйдөөх-санаалаах буолуохтааҕын курдук өйдүү үөрэммиппит. Ол быстах санаабытыгар бу өс хоһоонуттан «хатарыы» диэн тыл суолтатын ситэ өйдөөбөккө, туһаммакка хаалларан кэбиһэр эбиппит билиннэ. Өс хоһооно «хатарыынан» түмүктэниитэ былыргыттан тимир ууһа төрүттээх саха дьонугар эрэ табатык өйдөнөрүн умнубуппут, туһаммат буолбуппут. Хатарыллыбыт тимир ордук бөҕө, кытаанах, сиикэй тимири баһыйар буолуута уол аҕатынааҕар бары өттүнэн барытынан ордук, өйүнэн-санаатынан, күүһүнэн-кыаҕынан баһыйар буолуохтааҕын быһаарар. Ол аата уол аҕатынааҕар ордук элбэхтик үөрэн¬нэҕинэ, үлэлээтэҕинэ, эрчилиннэҕинэ, тоҥноҕуна-хаттаҕына эрэ ордук үлэһит, кыахтаах киһи буолуохтааҕын бэлиэтиир. Үөрэхтээхтэр үгэс диэни олус киэҥник быһаараллар. Ол быһаарыы-ларыгар үгэс сүрүн бэлиэлэрин арыйаллар. Манна киирсэллэр: үгэс хатыланыыта, утумнаныыта, бигэ туруктаах уонна маассабай буолуута. (1,6-13). Киһи туох баар быһыыта элбэхтэ хос-хос хатыланнаҕына үгэскэ кубулуйан иһэр. Үгэс көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһиитэ утумнаныыта буолар. Үгэс буолбут өйдөбүллэр олус уһун кэмҥэ умнуллан, сүтэн хаалбаттар. Онон үгэс диэн олоххо олус туһалаах билиини-көрүүнү, кылгас, киһи өйүгэр-санаатыгар умнуллубат гына иҥэн хаалар көрүҥҥэ кубу¬лутан өр кэмҥэ туһаныы буолар. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта үгэс диэн тылы маннык быһаарар. Үгэс – киһи үөрэнэн хаал¬быт быһыыта, үөрүйэҕэ. Сэмэй буолуу - үтүө киһи үгэһэ. (2,216). Бу быһаарыыга сөбүлэстэхпитинэ үгэскэ киһи өр кэмҥэ үөрэнэр. Үгэс¬кэ үөрэнэргэ ааҕар, суруйар, үөрэхтээх буолуу наада буолбат. Тугу барытын үтүктэн, элбэхтэ хос-хос хатылаан үөрэнии - үгэскэ үөрэнии диэн ааттанар. Хас биирдии төрөппүт оҕотун үөрэтэригэр үчүгэй диир быһыыларын элбэхтик оҥотторо үөрэтэр. Ол аата, кини оҕото бэйэтэ үчүгэй дии¬рин оҥордоҕуна үөрэр, хайгыыр. Оҕото ити хайҕалтан эмиэ үөрэр уон¬на тугу оҥорбутун хос-хос хатылаан оҥорон көрдөрөн иһэр. Ити кур¬дук бу быһыы элбэхтэ хос-хос хатыланан үгэс буолан оҕо ийэ кутугар умнуллубат гына өйдөнөн, мунньуллан иһэр. Оҕо бу быһыытын, тугу оҥорбутун умнубакка хаһан баҕарар хатылаан оҥорор кыахтанар. Оҕо төрөппүтэ тугу үчүгэй диирин оҥорор буоларга үөрэниитэ ити курдук салҕанан барар. Дьон олоҕо уһун кэмҥэ биир тэҥник баран истэҕинэ, оҕону иитии-үөрэтии үлэтэ барыта үгэстэргэ кубулуйан оҕолорго кыра эрдэхтэринэ үтүгүннэрэн үөрэтиинэн төрөппүттэриттэн быһаччы бэриллэн иһэр. Кырдьаҕас дьон оҕолору үөрэтиигэ олохсуйбут үгэстэргэ үөрэтии олус туһалааҕын бэлиэтииллэр. (3,51). Оҕону иитии-үөрэтии кут-сүр үөрэҕиттэн тутулуктаах. Хас бырааһынньык аайы арыгы иһэр үгэстэр, оҕо кыра эрдэҕинэ өйүгэр-санааты¬гар олохсуйан хаалаллар. Дьиэҕэ-уокка арыгыны элбэхтик иһии кыра оҕолор арыгы иһэр үгэскэ үөрэнэн хаалалларын үөскэтэр. Ол иһин кы¬ра оҕолору арыгыга үөрэтэн кэбиспэт сыалтан улахан дьон арыгыны дьиэлэригэр испэт буолууларын хайаан да олохсутуохха наада, оччоҕуна эрэ саха дьоно арыгыны аһара испэт буолууга сыыйа-быыйа үөрэниэхтэрэ. Дьоҥҥо төһө элбэх ордук, ыһылла сылдьар харчы баар буолуута, бырааһынньыктары оҥорууга уонна күүлэйдээһиҥҥэ ыҥырар. Дөбөҥнүк, улахан үлэтэ-хамнаһа суох көстүбүт эбэтэр «халлаантан түспүт» хар¬чы элбэх буолуута көҥүллүк, улахан туһата суох, ыскайдаан туттул¬лар харчыны үөскэтэр. Дьоннорун итинник быһыылара оҕолорун өйүгэр-санаатыгар ордук дириҥник иҥэн, өйдөнөн хаалан иһэллэр. Куһаҕан быһыылары элбэхтэ хос-хос хатылаан истэҕинэ оҕо эмиэ үгэскэ кубулутан өйдөөн хаалан иһэрин умнумуохха наада. Үгэскэ кубулуйбут быһыылар оҕо да, улахан да киһи өйдөрүгэр-санааларыгар, ийэ куттарыгар мунньуллан умнуллубат гына өйдөнөн иһэллэр. Үгэс диэн үйэлэр тухары олохсуй¬бут үөрэх буолар. Үгэстэри суох оҥоруу киһи өйүн-санаатын кураа¬нахтыыр, туруга суох оҥорор. Уһун кэмҥэ умнубат өйдөбүллэрин суох оҥорор буолан, киһи быстах санаалара баһыйалларын үөскэтэн, быстах быһыыларга киирэн биэрэригэр тириэрдэр. Кэнники кэмҥэ сахаларга нууччалар үөрэхтэрин киллэрэ сатааһын салҕанан бара турар. Маннык үөрэтии сахалар бэйэлэрэ уһун үйэлэрин туха¬ры мунньубут үөрэхтэрин - үгэстэрин суох оҥорон иһэр. Суох буол-бут үгэстэр оннуларыгар арҕааҥҥы омуктар быстах быһыыларын үтүктүү ордук элбээн эрэр. Ол иһин эдэр үүнэн иһэр көлүөнэ дьон өйдөрө-санаалара туруга суох буолан, быстах өйгө-санааҕа киирэн биэрэннэр куһаҕан быһыылары оҥороллоро элбээтэ. Үгэс диэн олохсуйбут өй-санаа буолар. Үгэс буолбут өйдөбүллэртэн ийэ кут өйө-санаата хомуллан үөскүүр. Ол иһин оҕо үчүгэй быһыыны үгэс оҥостон иҥэриннэҕинэ эрэ олоҕор үөскээн ылар быстах, соһуччу түгэннэргэ сыыһа-халты туттубат буолар. Былыргы сахалар үөрэхтэрэ, аан маҥнай бэйэҥ үчүгэй киһи буол-лаххына, оҕоҥ эйигин үтүктэн, эн үгэстэргэр үөрэнэн үчүгэй киһи буолуо диэн этэр. Ол иһин сахалар киһи хайдаҕын, тугун билээ¬рилэр төрөппүттэрин туһунан хайаан да ыйыталаһаллар. Бу үөрэх ыйыытынан оҕо¬ну кыра эрдэҕинэ үчүгэй үгэстэргэ үөрэтии туһалаах буолар. Оҕо өйүгэр-санаатыгар үгэс дириҥник иҥэр өйдөбүл буолан кэлин хаһан даҕаны умнуллубатын бары төрөппүттэр билэллэрэ туһалаах буолуо. ҮГЭС ҮӨСКЭЭҺИНЭ Киһи өйүгэр-санаатыгар биир ханнык эмэ быһыы хос-хос хатыланнаҕына бу быһыы үгэскэ кубулуйар. Kиһи тугу эмэни оҥорбута барыта хос-хос хатыланар, элбэх¬тик туттуллар буоллахтарына, үгэскэ кубулуйан иһэллэр. Биир быһыыны хос-хос хатылаан үөрэнии үгэскэ үөрэнии диэн ааттанар. Үчүгэй үгэстэргэ үөрэнии олус наадалааҕын бары билэбит. Бу үөрэх киһи үйэтин тухары салҕанан баран иһэрэ наада. Ол эрээри бу үгэстэрбитигэр хаһан үөрэнэрбит кыайан быһаарылла илик. Биһиги санаабытыгар үчүгэй үгэстэргэ үөрэнии олус уһун кэми ылар буолан оҕо бэйэтэ хамныыр буолуоҕуттан саҕаламмытынан бардаҕына эрэ улаатыар диэри үчүгэй үгэстэргэ үөрэнэр кыахтанар. Киһи киһиэхэ хайдах сыһыаннаһарын сирэйигэр аналлаах көстүүлэ¬ри оҥорон биллэрэр. Үчүгэйи баҕарыыны, үчүгэй буолууну биллэрэр көстүүнэн үөрүү буолар. Атын киһиэхэ үөрбүтү биллэрэргэ үчүгэйдик көрүү, мичээрдээһин, күлүү курдук көстүүлэр туттуллаллар. Оҕоҕо үгэс үөскээһинигэр үөрүү олус улахан оруоллаах. Үөрүү көстүүлэрэ оҕоҕо сөбүлүүрү, хайгыыры көрдөрөн биллэрэллэр. Оҕо үчүгэйи оҥорбутуттан ийэтэ үөрэр буоллаҕына, хайҕаатаҕына оҕото элбэхтик үчүгэйи оҥоро сатыыр. Бу оҥорбут үчүгэй быһыытын хос-хос салгыаҕар диэри хатылыыр. Хас киһи аайы тиийэн көрдөрөн иһэр. Ол иһин бу быһыыта кэлин үгэскэ кубулуйан кини өйүгэр-са-наатыгар, ийэ кутугар ууруллан умнуллубат гына иҥэн хаалар. Оҕо улаатан иһэн үчүгэйи оҥороро элбиир. Кырдьаҕас эбэлэр оҕону үчүгэйи оҥорорго үөрэтиилэрин бэйэтэ хамсанан ону-маны оҥорор буо¬луоҕуттан саҕалаабытынан бараллар. Бу үөрэххэ аан маҥнай ытыһы таһыныы, үөрбүтү көрдөрүү, киһини хайыта тарпат, охсуолаабат, бытыылканы уонна оонньуурдары бырахпат буолуу оҕо улаатан истэҕинэ сыыйа кии-рэн иһэллэр. Оҕо хааман бардар эрэ ону-маны оҥорорун үгэскэ кубулутара олус элбиир. Бу кэмҥэ тугу эмэ тыытаары гыннаҕына аан маҥнай улахан дьону ыйытардыы көрүтэлиир. Туох эмэ үчүгэйи оҥордоҕуна тэптэрэн биэрии, хайҕааһын буоллаҕына оҕо кэмэ суох үөрэр уонна бу быһыытын хос-хос салгыаҕар диэри хатылаан оҥорор. Үчүгэй быһыы кини өйүгэр--санаатыгар ити курдук хос-хос хатыланан үгэс буолан олохсуйан хаа¬лан иһэр. Оҕо тугу оҥорорун улахан дьон сөбүлээбэккэ куһаҕаннык көрөн эбэтэр буойан тохтотон, оҥорон эрэр быһыытын аралдьытан кэ-бистэхтэринэ, бу быһыы кыайан элбэхтэ хатыламмакка үгэс буолара суох буолан быстан хаалар. Оччоҕуна оҕо куһаҕан быһыыны оҥоруута кини өйүгэр-санаатыгар иҥэн хаалбакка, умнуллан иһэр. Ити курдук үгэс оҥорон өйгө-санааҕа иҥэринии түмүгэр оҕо өйүгэр-санаатыгар үчүгэйи оҥоруу элбэхтик иҥэн хаалар. Уонунан сыллары быһа арыгыны иһиини аҕыйатаары охсуһан тахса-быт. Кэлин санаабытыгар букатын да кыаттарбат сибиэни кытта охсуһар курдукпут. Ол эрээри арыгыны испэт буолуу дьиэ иһиттэн оҕо кыра эрдэҕинэ үөрэ¬тиллэн тахсыахтааҕын таба өйдөөн туһаммакка сылдьабыт. Элбэхтэ дьиэлэригэр арыгы иһэр төрөппүттэр оҕолорун арыгы иһиитин үгэһигэр бэйэлэрэ үөрэтэ сылдьаллар. (4,23). Дьиэлэригэр арыгылыыр төрөппүттэр кыра оҕолорун арыгылыырга үөрэтэллэрин билигин да билэр буола иликтэр. Оҕо кыра сылдьан ула¬хан дьон арыгы иһэн үөрэллэрин-көтөллөрүн сөбүлүү көрөр. Өссө лыҥкынас тыастаах курустаал үрүүмкэлэри охсуһуннара-охсуһуннара, үөрэ-көтө, ыллыы-ыллыы арыгы истэхтэринэ бу быһыы оҕо өйүгэр бука¬тын умнуллубат гына хатанар. Ити кэмтэн ыла оҕолоро атын оҕо¬лору кытта оонньууругар хантан эрэ үрүүмкэ булан охсуһуннара оон¬ньуоҕа. Дьиэҕэ-уокка арыгы иһиитэ ити курдук көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэр буолан кыайан суох буолбат. Арыгы иһэргэ аналлаах улахан эрэ дьон бэйэлэрэ эрэ сылдьар сирдэригэр арыгыны иһэллэрэ эбитэ буоллар, бу арыгы иһиитэ кыра оҕолорго холобур буолан бэриллэр ситимэ суох буола быстан, кэ¬лэр көлүөнэ дьон арыгыны иһэллэрэ аҕыйаан баран иһиэ этэ. Дьиэҕэ-уокка арыгыны элбэхтик иһии кыра оҕолор арыгы иһэр үгэс¬кэ үөрэнэн хаалалларын үөскэтэр. Ол иһин кыра оҕолору арыгыга үөрэтэн кэбиспэт сыалтан улахан дьон арыгыны дьиэлэригэр испэт буолууларын хайаан да олохсутуохха наада. Манна арыгы иһэргэ анал¬лаах туспа дьиэлэр баар буолуулара эрэ көмөлөһөр кыахтаах. Арыгы испэт эбэтэр бэйэлэрин кыана туттунан биирдэ эмэтэ бырааһынньыкка чэпчэки арыгыны иһэр дьон оҕолоро арыгыны элбэхтик испэт буолалларыгар олук ууруллар. Бу оҕолор төрөппүттэрин көрөн үөрэ¬нэн, арыгыга сыһыаннара үөскээн, үйэлэрин тухары олохсуйан хаа-лар. Ити курдук бу оҕолор төрүт өйдөрүгэр-санааларыгар, ийэ кутта-рыгар төрөппүттэрин арыгы испэт үгэстэрэ иҥэн сылдьар буолан ары-гыга ыллараллара аҕыйах буолар. Нууччаларга харчы баар эрэ буоллар уҥа-хаҥас ыскайдаан туттар буолуу үгэс курдук олохсуйбут. Байа эрэ түстэллэр «царь» курдук сананаллар. Оҕолорго маннык үгэс үөскээһинэ кыра эрдэхтэринэ нууч¬ча народнай остуоруйаларын кэпсээн үөрэтииттэн саҕаланар. Онно кэпсэнэр геройдар хантан эрэ, уоран дуу, талаан-халаан дуу булбут харчыларын уонна баайдарын ыһан-тоҕон, матайдаан кэбиһэллэрэ бу остуоруйалары истэр оҕо¬лорго үгэс буолан иҥэн хаалан иһэр. Кинилэр эмиэ улааттахтарына, хантан эрэ харчы буллахтарына, күүлэйдээн ыһыахтаныахтарын баҕа¬раллара барыта остуоруйаҕа кэпсэнэр «геройдары» үтүктүү үгэстэрит¬тэн тутулуктаахтар. Үгэстэргэ үөрэнии сүрүн өйдөбүлэ нууччалар «Повторение – мать учения» диэн өстөрүн хоһоонунан ордук дириҥник өйдөнөр. Бу өс хоһооно хос-хос хатылааһын үөрэнии төрүтэ буоларын быһаарар, онтон хос-хос хатылаан үөрэнии үгэстэргэ үөрэнии буоларын чуолкайдаан биэрэр. Үчүгэй үгэскэ үөрэнии олус уһун кэми ылар. Араас хамсаныылары биир тэҥник уһун кэмҥэ элбэхтик хос-хос хатылааһын үгэс буолбут хамсаныыны үөскэтэр. Үгэс буолбут хамсаныыны киһи хаһан баҕарар оҥорор кыахтанар. Үчүгэйдик эрчиллибит киһи үгэс буолбут хамсаныыларын хараҕын саба баанан баран да оҥорор. Онон, оҕо хайдах өйдөөх-санаалаах киһи буола улаатыытын быһаарар суолунан оҕону кыра эрдэҕинэ иитии-үөрэтии буолар. Аан маҥнай бэйэҥ үчүгэй киһи буоллаххына, оҕоҥ эйигин үтүктэн, эн үтүө үгэстэргэр үөрэнэн үчүгэй киһи буолар кыахтаах. Ол иһин оҕону кыра эр¬дэҕинэ үчүгэй үгэстэргэ үөрэтэн кэбистэххэ эрэ олоҕун киһилии, аһара барбакка, аһара быһыыламмакка эрэ олороро быһаарыллар. Оҕо өйүгэр--санаатыгар дириҥник иҥмит өйдөбүл үгэс буолан, ийэ кутугар иҥэн кинини олоҕун ханнык баҕарар түгэннэригэр салайан көннөрөн биэрэр. Үгэс өйдөбүлүн маннык быһаарыы¬та сахалар киһи үс куттаах диэн этиилэрин саҥалыы арыйыыга сөп түбэһэр. Биһиги бу үлэбитин оҕо кыра эрдэҕинэ үөрэммит үгэстэриттэн ийэ кута үөскээн, олохсуйан кинини үйэтин тухары салайа сылдьарын быһаарыыга аныыбыт.

ОҔО ӨЙӨ - САНААТА ҮӨСКЭЭҺИНЭ Саха дьонун олохторун биир сүрүн сыалынан ыал буолан кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннарыы буолар. Оҕо саҥа төрүөҕүттэн ыла улаатан киһи буолуор диэри олоҕор буолар уларыйыыларын саха дьоно олус таба бэлиэтээн тус-туспа кэрдиис кэмнэргэ араараллар. Сахалар оҕо саҥа төрүүрүн кытта кыһыл оҕо диэн ааттыыллар. Бу ааты дьүһүнэ олус кыһыл буоларын бэлиэтии көрөн иҥэрбиттэр. Оҕо бу кэмҥэ олох кыамматын уонна көрүүтэ элбэҕин бэлиэтээн «Кыһыл оҕо көрүүтэ» - диэн арааран бэлиэтииллэр. Онон, оҕо кыра бэйэтэ кыам¬мат, төрөппүттэрин көрүүлэригэр-харайыыларыгар ордук наадыйар кэ¬мигэр «Кыһыл оҕо» диэн ааттанар. Киһи саҥа төрөөбүтүн кэнниттэн улаатан бэйэтин кыанар, бэйэтэ көрүнэр буолуор диэри оҕо диэн буолар. Оҕо буолуу эмиэ кэмэ кэлэн истэҕинэ уларыйан кыра оҕо, обургу оҕо, онтон улахан оҕо диэннэргэ араарыллар. Оҕо улаатан, уларыйан иһиитэ өйө-санаата эмиэ эбиллэн улахан дьон оҥорор бары дьыалаларын сатыыр, «Улахан киһи» буолан иһиитин бэлиэтиир. Кыра оҕо диэн арааран ааттааһын оҕо бэйэтин толкуйдуур өйө, салгын кута сайда илигинэ ааттанар. Бу кэм сүрүн уратытынан оҕо тугу гыммытын, оҥорбутун үксүн умнан, бэйэтэ өйүгэр тутан өйдөөбөккө хаалар. Обургу оҕо буолуу өй-санаа эбиллэн иһиитин бэлиэтиир. Оҕо сар¬сын тугу оҥоруохтааҕын умнубакка өйдүүр, бэйэтэ быһаарынан быстах дьыалаларын оҥорор буолуута өйө-санаата эбиллибитин биллэрэр. Оҕо өйө-санаата олус түргэнник сайдар кэмэ улахан оҕо буолуунан ааҕыллар. Төрөппүт оҕотун өйүгэр-санаатыгар улахан киһи буолууга дьулуһар өйү-санааны иҥэрдэҕинэ, эрэллээх көлүөнэлээх киһи буолуо этэ. Ол иһин бу кэмҥэ оҕоҕо «Улахан киһи» буолуу өйдөбүлүн, төрөп-пүтүн курдук буолуу өйүн-санаатын иҥэрии ирдэнэр. Төрөппүт түһэн биэрбэтэҕинэ оҕото кинини баҕа санаатын киһитигэр, таҥаратыгар ку-булутар кэмэ оҕо улаатан эрэр кэмэ буолар. Бу кэмҥэ оҕо төрөппүтүн курдук буолуон баҕара саныыра олус күүстээх. Сахалар оҕо диэн тылы кыыллар оҕолоругар анаан эмиэ тутталлар. Арай бу оҕолору эһэ оҕото, ыт оҕото, кус оҕото диэн хайа кыыл оҕо¬то буолалларын арааран этэллэр. Бары оҕолору биирдик ааттааһын өй-санаа өйдөбүллэригэр олоҕурар. Кыра оҕолор өйдөрө-санаалара тэҥ буолуута итинник тылынан тэҥнэбилинэн эмиэ быһаарыллар. «Оҕону кытта аахсыма»,- диэн этии баара оҕо өйө-санаата ситэ илигин, улахан киһи өйүгэр-санаатыгар өссө тиийбэт буоларын араа¬рар этии буолар. Бу этии оҕо сыыһаны оҥорор бырааптааҕын, үөрэнэр кэмэ уһунун, сыыһан-сыыһан кэнники дьэ таба оҥорор буола үөрэнэ¬рин быһаарар. Сыыһаны оҥорбут оҕону олус наһаа ыкпакка, үөрэнэр кыаҕын сүтэрбэт буолуутун намтаппакка бу этии эмиэ туһалыыр. Оҕо олус уһуннук үөрэнэрин, хас биирдии үөрэҕэ үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥнэҕинэ эрэ туһалаах буоларын кэлин кэмҥэ материалистар баһылааннар, ситэ аахсыбат буолуу үөскээтэ. Оҕо ахсааны билэр, ааҕары, суруйары сатыыр, «Бар», «Kэл» диэн атын омук тылларын билэр буоллар эрэ улахан үөрэхтээх курдук сананар буолуутун үөскэтии билии¬лэрэ кэлтэй буолан хаалыытын таһаарар. Киһи киһиэхэ сыһыанын, дьон олохторун үөрэтии букатын хаалан хаалла. Үлэҕэ-хамнаска үөрэтии отой да мөлтөөтө. «Оҕо курдук буолума»,- диэн оҕо сыыһаны оҥорор, үөрэнэр быраап-тааҕын бэлиэтиир этиитин тэҥэ, оҕо улаатан улахан киһи буолуохтааҕын, оҕо буолан бүтүөхтээҕин быһаарар. Биһиги бу үлэбитигэр оҕо буолуу кэмэ чуолкай бүтүүтүн пааспары ылар кэминэн буолбакка, этэ¬-сиинэ ситиитинэн быһаарабыт. Ол аата, кыыс оҕо ийэ, уол оҕо аҕа буолар дьоҕурдара ситтэҕинэ оҕо буолан бүтүөхтээхтэр. Бу кэм кэ¬лиитин ийэ, аҕа билэ-көрө сылдьаннар, мантан салгыы оҕоҕо улахан киһилии сыһыаны олохтууллара ирдэнэр. Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан оҕо ийэ кута, кыра, бэ¬йэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ, төрөппүттэрин үтүктэн үөрэнэр кэмигэр үгэс буолан үөскүүр. Ол иһин оҕону кыра, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ, был-дьаһыннара, сайыһыннара, охсорго, тэбэргэ үөрэтии – куһаҕаҥҥа үөрэтии буолар. Бу кэмтэн ыла оҕо үчүгэйи оҥоруу – «Чээ», куһаҕаны оҥоруу –«Па» буоларын билэн араарар буолар. Оҕо оҥорор куһаҕан быһыылара ийэ кутугар иҥэн, ууруллан хаалбыттара, кэлин улаатан ба-ран ийэ кутун салайар кэмигэр киирэн хааллаҕына, куһаҕан, сыыһа быһыылары оҥороругар тириэрдиэхтэрин сөп. Саха дьонун оҕо туһунан этиилэрэ кини уһуннук иитилиннэҕинэ уонна үөрэннэҕинэ эрэ киһи буола сайдарын быһаараллар. Кини өссө дьиҥнээх киһи буолара, улахан киһилии өйдөнөрө-санааланара бу өйү-са¬нааны үөрэнэн ситистэҕинэ, бэйэтэ быһаарынан киһилии быһыылары оҥорор буоллаҕына эрэ кэлэр. Улаатан өйө киирэн иһэр оҕону сахалар киһи быһыылаах, киһи буо¬лан иһэр диэн бэлиэтээн этэллэр. Ол иһин, оҕо улаатан, өйө-санаата барыта киһилии, киһи быһыытын тутуһар буоллаҕына эрэ, дьэ киһи, улахан киһи буолар. Оҕо киһи буолууга үөрэниитэ олус уһун кэми ылара итинэн быһаарыллар. Улаатан, өйө-санаата эбиллэн, бэйэтин тутта-хапта сылдьара төрөппүттэрин курдук буолан, бэйэтэ быһаары¬нан улахан дьон дьыалаларын оҥорор буолан барар. Быһалыы эттэххэ, улаатан, дьэ киһитийэн, киһи быһыылаах буолан, киһилии майгыннанан иһэр. Сөп-сөп да буоллар киһилии быһыыланар, үчүгэйи оҥорор, төрөппүттэригэр көмөлөһөр буолуута, өйө-санаата эбиллэн иһэрин бэ¬лиэтиир. Улахан киһи курдук этэ-сиинэ ситтэҕинэ, өй-санаа киирдэҕинэ, улахан киһи, майгына майгыннаннаҕына – киһилии киһи дьэ биирдэ буолар. Сахалар өйдөбүллэринэн киһилии киһи буолуу диэни оҕо олус өр кэмҥэ үөрэнэн, бэйэтэ улахан киһи буолар кэмигэр биирдэ ситиһэр. Киһи буолуу диэн оҕо бэйэтин үйэтигэр хайаан да ситиһиэхтээх кирбиитэ. Бу кирбиини ситиһии оҕо өйүгэр-санаатыгар улаханнык бил¬лэр кыайыыта буолар. «Отох киһи отутугар диэри өйдөммөт» - диэн этии сорох киһи оҕо¬тун өйүттэн-санаатыттан олус хойутаан тахсарын, улахан киһи өйө-санаата, ол аата, тугу эмэни быһаарыыны ылынара кыаллыбатын, ханнык да дьыаланы оҥордоҕуна киһи оҥорбутугар маарыннаабатын бил¬лэрэр. Маннык киһи өйө-санаата «Оҕотунан сылдьар» диэн эбиискэ быһаарыылаах буолар. «Киһилии быһыыны сүтэрбэт»,- диэн этии баара киһи буолан бүтүү эмиэ кэлиэн сөбүн бигэргэтэр. Бу этии киһи үйэтин тухары киһилии быһыытын сүтэрбэккэ сырыттаҕына эрэ киһи буоларын быһаарар. Олох ханнык баҕарар уустук, ыарахан да кэмнэригэр киһи быһыытын сүтэр¬бэт буолуу киһиттэн эрэйиллэр биир сүрүн көрдөбүл буолар. Бу сүрүн көрдөбүлү толорор наадаҕа киһиэхэ тулуурдаах буолуу, хаһан даҕаны, хайа да өттүгэр, үчүгэй да, куһаҕан да диэки аһара барбат буолуу ирдэнэр. Ол иһин киһи өйө-санаата хамсаан, өйө баайыллан, өйө көтөн ылар кэмнэригэр туруктаах өйдөөх буоларын наадатыгар аан бас¬таан ийэ кутун иитэн-үөрэтэн, сайыннаран бэриллиэхтээх. Төрөппүттэр бу быһаарыыны тутуһаллара буоллар оҕолоро улаатан киһилии сылдьалларын туһугар санаалара бөҕөх буолуо этэ. Онон, оҕо төрүөҕүттэн аналын быһыытынан олус уһун кэмҥэ, улахан киһи буолуор диэри үөрэнэн ситиһэр ситиһиитинэн, олоҕун сыалынан киһи буолуу, киһилии майгыланыы буолар. Киһи буолууну оҕо төрөппүт¬тэрин көрөн быһаччы үтүктэн, кинилэр курдук буолар баҕа санааланан, тугу оҥорорун барытын кинилэр курдук оҥорон ситиһэр. Итинтэн салгыы киһи уһун үйэтин тухары киһилии майгынын сүтэрбэккэ олоҕун олоруута киһи кыайыыта, ситиһиитэ буолуохтаах. Киһи тыыннааҕын тухары киһилии быһыытын сүтэрбэккэ олоҕун олоруута - кини дьоло буолар. Kырдьаҕас киһини анараа дойдуга атаарыыга: «Олоҕун киһи быһыылаахтык, дьоһуннаахтык, дьоллоохтук олордо...»- диэн этэллэр.

Саха дьоно билигин иитии-үөрэтии үлэтэ мөлтөөн, эдэр көлүөнэ дьон бэрээдэктэрэ куһаҕан буолан иһэрин бэлиэтииллэр. Эдэрдэр ордук элбэхтик сыыһа-халты туттаннар олох араас очурдарыгар оҕустарар буолуулара төрөппүттэри санаарҕатара үксээтэ.
Сахалар бы¬лыргыттан оҕо хайдах иитиллибититтэн майгыта улаханнык уларыйарын арааран бэлиэтиир «Атаах оҕо», «Тулаайах оҕо» диэн этиилэрдээхтэр. Бу этиилэри быданнааҕы кэмнэртэн оҕо өйө-санаата хайдах, ханнык көрүҥнээхтик сайдан баран иһэрин саха дьонун билиэхтэрин көрүөхтэрин баҕалаах өттүлэрэ дьарык оҥостон үөрэтэн быһаарбыттар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кута иитиллэн, үтүө үгэстэргэ үөрэнэн өйө-санаата туруктаах буолуутун бу этиилэр бэлиэтииллэр. Оҕо атаах буола иитиллиитин уратыларын сахалар олохторун үөрэҕэ чуолкайдык арааран бэлиэтиирин ситэ сыаналаабакка сылдьабыт.

Материалист учуонайдар кыра оҕо өйө-санаата төрүүрүгэр кураанах буолар диэн этэллэр. Кинилэр этиилэрин Мао-Цзэ-дун бигэргэтэн: «Норуот өйө диэн ыраас кумааҕы буолар. Онно ханнык баҕарар иеро-глибы суруйуохха сөп» - диэн эппитэ биллэр. Бу этии иитии-үөрэтии көмөтүнэн дьоҥҥо ханнык баҕарар өйү-санааны иҥэриэххэ сөбүн туоһулуур. Психолог үөрэхтээх Рон Хаббард оҕо төрүүрүгэр өйүгэр-санаатыгар сорох өйдөбүллэр баар буолаллар диир. Ол өйдөбүллэргэ оҕо туннелы-нан, холлороонунан нэһиилэ баран иһэрин тэҥэ, атын ыарыылар өйдөбүллэрэ эмиэ киирсэллэр диэн быһаарар. Итинник этиини соҕотох Рон Хаббард оҥор¬бута диэтэххэ итэҕэс буолуо. Юрий Росциус «По неутоплении сжечь» диэн ыстатыйатын ырытыыга, кыра оҕо өйүгэр-санаатыгар төрүүр кэми¬гэр буолбут түбэлтэлэр өйдөбүллэрэ эмиэ баар буолаллара бэлиэтэ¬нэр. (5,57). Биһиги үөрэхпит ити үөрэхтээхтэр этиилэригэр олоҕурар уонна оҕо өйө төрүөҕүн инниттэн ыла сайдан барар диэн быһаарар. Оҕо төрүүрүгэр уонна кэн¬ники билбит ыарыылара өйүгэр-санаатыгар мунньуллан иһэллэр диэн этии оҕо мэйиитэ, өйө-санаата төрүөҕүн иннинэ сайдарын билинэр. Ол иһин төрүүрүгэр билбит ыарыылара кини өйүгэр, буор кутугар суруллан хаалаллара кырдьык буолуон сөп. Операция, кесарево быһыы оҥорон ороон ылыллыбыт оҕолор өйдөрүгэр эмискэ, ханнык да кэтэһиитэ суох олус сырдык буола түһүүтэ иҥэн хаалар. Бу оҕолор улаатан иһэн ордук тэһийимтиэтэ, тулуура суох буолуулара бэлиэтэнэр. Оҕо төрүөн инниттэн ыарыыны арааран билэр, туга эмэ табыллыбатаҕына хамсыыр, мөхсөр. Төрөөбүтүн кэнниттэн ыарыы буоллар эрэ ытаан биллэрэр буолар. Арыыйда улаа¬тан иһэн инчэҕэй буолуута куһаҕан буоларын эмиэ арааран билэргэ үөрэнэ охсор. Инчэттэр эрэ, эмиэ ыалдьар курдук ытаабытынан барарга үөрэнэр. Кыра оҕо туттунар кыаҕа суох буолан сотору-сотору таҥаһын инчэ¬тэн кэбиһэн иһэрэ өйө-санаата сайдан барыытыгар көмөлөһөр. Инчэй¬бит таҥаһын уларытан биэрэн истэххэ, сотору ыраас, кураанах таҥас¬ка үөрэнэ охсор. Таҥаһа инчэйбитэ тымныынан хаарыйарын төрүт сөбүлээбэт буолар, абааһы көрөр, мөхсөр, онтон ытаан барар. Манна сорох кэр-дьэбэр дьон оҕолорун таҥаһын уларытан биэрэн испэт буол-лахтарына, оҕолоро инчэҕэй да таҥаска сытарга үөрэнэн хаалбыт буо-лар. Таҥаһын инчэтэн иһэрин ийэтэ сөбүлээбэккэ сабыччы көрдөҕүнэ эбэтэр: «Эмиэ ...» -диэн ким эмэ сөбүлээбэттик эттэҕинэ куһаҕаны, сыыһаны оҥорбутун өйдүүр. Буруйдаах курдук туттар. Кураанах таҥаска уларыттахха күлэр-үөрэр, санаата көнөр. Оҕо сотору хараҕа сырдыыр, ийэтин таба көрөн билэр буолар. Атын дьонтон арааран билэр буолуута өйө-санаата түргэнник сайдан иһэрин бэлиэтиир. Ийэтэ мичээрдээтэҕинэ мичээрдиир, үөрдэҕинэ үөрэр, күл-лэҕинэ күлэр. Ийэтин көрүҥүттэн көрөн үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолбутун арааран билэргэ үөрэнэр. Үчүгэй буолуутугар эппиэттиирэ - үөрүүтэ буолар. Ийэтэ кыыһырбыт курдук туттан сабыччы көрдөҕүнэ, хомойор, санаата түһэр, тугу эрэ куһаҕаны, табыллыбаты оҥордум диэн өйдүү охсор. Ити кур¬дук оҕо ийэтин көрүҥүттэн көрөн үчүгэйи дуу, куһаҕаны дуу оҥорбу¬тун өйдүүр буолан иһэрэ эбиллэр. Ийэ уонна оҕотун икки ардыларыгар саҥата суох, көрүҥүттэн көрөн өйдөһүү баар буолан олохсуйар. Оҕо үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорбутун билэр буоларыгар сото¬ру-сотору инчэтэн кэбиһэрэ улахан оруолу ылар. Ийэтин, эбэтин көрүҥнэриттэн, быһыыларыттан инчэттэҕинэ куһаҕаны оҥорбутун өйдүүр, инчэҕэй тымныынан хаарыйар буолан бэйэтигэр да куһаҕан. Кыһана са¬тыыр, тулуйа сатыыр, өйө-санаата бөҕөргүүр. Төһө эмэ өр эрэйдэнэн син чохчойо үөрэнэр. Дьоно хайҕаатахтарына кыһанара ордук эбил¬лэр. Икки өттүттэн бу курдук кыһананнар, элбэхтик үлэлээннэр сото-ру буолан баран куһаҕаны, инчэҕэйи кыайаллар. Оҕо үөрэнэн, бэйэтин быстах баҕара санааһынын кыана туттунар буола өйүн-санаатын үөрэтэр. Кини улаа¬тан истэҕинэ бэйэтин ханнык баҕарар быстах баҕатын өйүн-санаатын күүһүнэн кыайа тутан туттунар киһи буолан тахсарыгар олук ууруллар. Ол маҥнайгы бэлиэтинэн оҕо бэйэтин тутунар кыаҕа улаатан, бириэмэтэ кэллэҕинэ горшокка олорору баһылыыра буолар. Маннык быһаарыы кэнниттэн билигин биһиэхэ тарҕанан эрэр памперс куһаҕан өрүтүн арыйыахха наада. Бу сайдыылаах дойду дьонун саҥаны арыйыылара ийэ, оҕо көрөөччү үлэтин чэпчэтэргэ аналлаах. Kэтэрдэн кэбистэххэ оҕо төһө да инчэттэр даҕаны хата кураанах сылдьар. Оҕо көрөөччүгэ кырдьык улахан абыралы аҕалыах курдук. Ол эрээри бу памперс оҕоҕо бэйэтигэр куһаҕаны, инчэҕэйи оҥордум диэн өйдөбүлүн суох оҥорор. Памперсынан куруук туһанар оҕоҕо инчэттэхпинэ куһаҕаны оҥоробун диэн өйдөбүлэ суох буолан, ханнык да куһаҕаны үчүгэйтэн араарбат, бэйэтин быстах баҕа санааларын кыайан кыана туттубат буолуутун үөскэтэр. Итиннэ эбии сорох медицина үлэһиттэрэ памперс оҕону кураанах сырытыннарара сабыдыаллаан оҕо кыбыытын кыаммат буоларыгар тириэрдиэн сөп диэн эмиэ этэллэр. Ханнык баҕарар ийэ, оҕотугар үчүгэйи баҕарар. Кини бэйэтэ быс¬тах кэмҥэ, оҕото тулуйан сылдьар буола үөрэниэр эрэ диэри, эбиискэ үлэни, таҥас уларытан биэриитин тулуйуон сөп. Ийэ хаһан баҕарар бэйэтэ сынньалаҥнык сылдьаары, оҕотун уһун кэмнээх эрэйгэ тэбиэн букатын баҕарыа суоҕа. Итини тэҥэ оҕо өйө-санаата сайдыытыгар, бэйэтин кыаҕын билинэр буолуутугар быстах баҕатын кыана туттар буола үөрэниитэ олус улахан оруолу ыларын биһиги бу үлэбитигэр бэ-лиэтиэхпитин баҕарабыт. Ити курдук оҕо өйө-санаата, тугу үчүгэй эбэтэр куһаҕан диирэ, бэйэтин быстах баҕа санаатын салайар буолуута ийэтин көмөтүнэн сайдан баран иһэр. Биһиги быһаарыыбытынан оҕо өйүн-санаатын сайдыытын ийэтэ, кинини көрөр-истэр киһитэ оҥорор. Ол иһин оҕо кыратыгар, биэс-алта сааһыгар диэри сайдыытын ийэ¬титтэн ылар өйө-санаата, ийэ кута диэн буолар. Былыргы сахалар бу өйү-санааны киһи ийэ кута диэн ааттыыллара олус таба. Kыра эрдэҕинэ оҕо үөрэммит үөрэҕэ үйэтин тухары халбаҥнаабакка эрэ сылдьарын биһиги бу үлэбитигэр дакаастыыбыт. Ол курдук оҕо горшокка оло¬рор буолууну ситиһиитэ үйэтин тухары умнуллубат. Оҕо аан маҥнай киһи буолаары үөрэммит үөрэҕэ бэйэтин кыана туттар буолан таҥаһын инчэппэтэ буолар. Бу үөрэҕи оҕо ийэтин, көрөр-истэр киһитин кытта көмөлөөн оҥорор эбиттэр. Бу кыайыыларын кинилэр күүстэрин холбоон төһө уһун кэмҥэ ситиһэллэрэ бэйэ-бэйэлэрин хайдах өйдөһөл¬лөрүттэн быһаччы тутулуктанар. Ийэтин көмөтүнэн баһылаабыт өйдөбүллэрэ хос-хос хатыланан¬нар үгэскэ кубулуйаннар өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар ууруллан, мунньуллан иһэллэр. Манна оҕо төрөппүттэригэр уонна атын дьоҥҥо хайдах сыһыаннаһарга үөрэниитэ эмиэ үгэс буоланнар ийэ кутугар мунньуллаллар. Ийэ кут өйүгэр-санаатыгар мунньуллубут өй-санаа хаһан да умнуллубат гына иҥэр. Ол курдук киһи горшокка олорор үөрэҕи кыра эрдэҕинэ баһылаабыта үйэтин тухары умнуллубат, куруук туһалыы сылдьар. Саха оҕото төрөппүттэрин итэҕэйэр уонна ытыктыыр буола үөрэнэ-ригэр кинилэри аан маҥнай саҥарыаҕыттан ыла ким диэн ааттаан ыҥырара улахан оруолу ылар. Сахалар ийэ уонна аҕа диэн тыллара бы-лыргыттан билиҥҥэ диэри сахалары араҥаччылыы сылдьар Иэйиэхсит уонна Айыыһыт таҥаралартан тутулуктаах тыллар буолаллар. Ол иһин оҕо ийэтин «Ийэ», онтон аҕатын «Аҕа» диэн ааттаан ыҥырар буо¬луута төрөппүттэрин ордук дириҥник ытыктыырыгар, тылларын истэр буолуутугар тириэрдэр. Хас биирдии төрөппүт оҕото бары өттүнэн үчүгэй киһи буолуон баҕарар. Ол иһин кыаҕа баарынан оҕотугар туһалаах үөрэҕи ситиһэрин кыһана сатыыр. Ити эрээри оҕо кыра эрдэҕинэ, үтүктэн, батыһан үөрэнэр кэмигэр төрөппүттэрин илэ көрөн, кэпсэтэр саҥаларын истэн эмиэ үөрэнэ сылдьарын умнан, хаалларан кэбиһэр сатаммат.

ТЕЛЕВИЗОР УОННА KОМПЬЮТЕР ОҔО ИИТИИТИГЭР БУОРТУЛАРА

  Кэнники кэмҥэ  сайдыылаах  дойдуларга,  Америкаҕа   оскуола 

оҕолоро араас сэрии сэптэринэн элбэх киһини, бииргэ үөрэнэр оҕолорун кытта учууталларын эмиэ ытыалаан кэбиһэр түбэлтэлэрэ тахсыталыыр буоллу¬лар. Улаатан иһэр оҕолор маннык майгылара уларыйан ылыытын психиа¬трдар кыайан быһаара иликтэр. Арай оҕо бу курдук түктэри быһыыны оҥоруута сахалар кут-сүр үөрэхтэринэн эрэ быһаарыллыан сөп. Билиҥҥи кэмҥэ кыра оҕо өйө-санаата сайдыытын, ийэ кута үөскээһинин ситэ билбэппит, кэлэр көлүөнэ дьону иитэн-үөрэтэн улаатыннарарбытыгар улахан уустуктары оҥорор. Сайдыылаах омук дьонугар компьютер олоххо киирбитин кэнниттэн саҥа көлүөнэ дьон үөскээн улааттылар, кнопканы баттыалаан компьютерга оонньоон, араас кыыллары, дьону элбэхтик ытыалыы үөрэммит саҥа көлүөнэ иитиллэн таҕыста. Сахалар сайдан иһэр кут-сүр үөрэхтэрэ киһи өйө-санаа¬та сайдан барыытыгар ийэ кут өйүн-санаатын аан бастаан сайыннарар¬га ыҥырар. Ийэ кут өйүн-санаатын сайдыыта киһи төрүт өйө-санаата буолан, кини ханнык баҕарар быһыытын олоҕун ханнык баҕарар кэмигэр хонтуруоллуу, көннөрөн биэрэ сылдьар. Ол иһин төрүт өйү-санааны, ийэ куту үчүгэй үгэстэргэ үөрэтэн, оҕо олоҕун устата үтүө быһыылары оҥорор буолуутугар салайан биэриини оҥоруллуохтааҕын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарар. Биһиги кэнники үлэлэрбит бы¬лыргы саха дьоно киһи өйүн-санаатын быһаарар этиилэригэр быһаччы олоҕураллар. Сахаларга былыр-былыргыттан «Киһи илиитэ барбат» диэн олохсуй-бут өйдөбүл баар. Бу өйдөбүл оҕо өйүгэр-санаатыгар үөскээн олохсу-йарыгар ийэ уонна аҕа бэйэлэрэ көрдөрөр холобурдара сүрүн оруолу ылаллар. Ийэ уонна аҕа бэйэлэрэ эйэлээх, охсуспат, этиспэт буол-лахтарына уонна оҕолоругар бэйэлэрин холобурдарын көрдөрөн, охсуһума, киһини кырбаама диэн үөрэттэхтэринэ, оҕо ийэ кутугар итин-ник өйдөбүл үөскээн үгэс буолан иҥэн хаалар. Ити иһин урукку кэмҥэ иитиллибит кырдьаҕас дьон хаһан даҕаны киһиэхэ илиилэрин көтөхпөт-төр, куһаҕаны оҥорорго «Илиилэрэ барбат буола» үөрэммиттэр эбит. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута сайдар кэмигэр тугу көрбүтэ, истиби¬тэ хос-хос хатыланнахтарына үгэскэ кубулуйаннар кини ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар суруллан хаалаллар. Оҕо бу өйүгэр-санаатыгар ууруллан иһэр өйдөбүллэр эбэтэр үгэстэр кини төрүт өйүнэн-санаа¬тынан аатталлар. Аан бастаан ийэ оҕотугар иҥэрбит өйө-санаата ийэ кут диэн ааттанар. Кини кэлин улахан киһи буолан иһэн «Өйө баайыллан» эбэтэр туохха эмэ түбэһэн «Өйө көтөн» хаалбыт кэмигэр урут төрүт өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар ууруллубут өйдөбүллэ¬ринэн туһанан салаллар. Бу быстах буолан ылар кэмнэргэ кини араас урут үөйбэтэх-ахтыбатах дьыалаларын оҥорон кэбиһиэн сөбө билигин Америка оҕолоругар биллэн эрэр. Билигин эдэр оҕолор арыгылаан баран, «Өйдөрө көппүт» кэмигэр араас буруйу оҥорууларын ийэ кут итинник өйдөбүлэ олус чуолкайдык быһаарар. Ол курдук биирдэ арыгы иһэн, итирэн хаалан ыарахан буру¬йу оҥоро охсон хаайыыга киирбит эдэр дьон элбээн иһэллэр. Билигин сайдыылаах дойдуларга кыра оҕо өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар ханнык да өйү-санааны укпакка, кураанах кэриэтэ хаалларан, эбэтэр кыра эрдэҕинэ наар оонньотон эбэтэр компьютер ытыалыыр оон-ньууларынан толорон кэбиһии оҥоруллар буолла. Оҕо мэниктээбэтин, ону-маны куһаҕаны оҥорботун эбэтэр мээнэ барбатын диэн компьютеры холбоон биэрэн баран: «Олорон эрэ ытыалыы оонньоотун ээ, аралдьыйдын», - диэн быстах санааҕа оҕустаран элбэхтик оонньотоллор эбэтэр элбэх киһини өлөрсүүлээх-өһөрүүлээх араас боевиктары, триллердэри үгүстүк көрдөрөллөр. Биһиги быһаарыыбыты¬нан оҕо бэйэтэ өйдөөбөтөҕүн да иһин маннык оонньуу эбэтэр киинэ көстүүлэрэ кини ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар суруллан ууруллан хаалаллара олус куһаҕан, сиэри таһынан быһыылары оҥороругар тириэрдиэхтэрин сөп. Телевизорынан көстөр киинэлэр, видиктэр оҕолору куһаҕаҥҥа үтүгүннэрэллэрин, киһи кыыллыы инстинктэрин көбүтэллэрин В.А.Кондаков бэлиэтиир. (6,88). Дьиэтигэр сөптөөх иитиини ылбатах, ырааҕы, дириҥи өйдөөбөт оҕо ити арыгылааһын, охсуһуу, өлөрсүү көстүүлэрит¬тэн кыайан өйүн-санаатын көмүскэммэт, үтүктэн батыһарыгар эрэ күһэллэр. Оҕо бэйэтин толкуйдуур өйө киирэн салгын кута сайдыар диэри эл¬бэх өлөрсүүлэри, киһи киһини кырбааһынын, арыгылааһыны көрбөтө ордук буолуон сөп эбэтэр сөбүлүүр, убаастыыр киһитэ куһаҕаны, үчүгэйи хайдах араарарга быһааран, өйдөтөн биэрэн истэҕинэ эрэ оҕо ийэ кутугар чахчы олох сиэригэр сөп түбэһэр өйдөбүллэр иҥэн хаалан иһиэ этилэр. Олох уустук боппуруостарын оҕоҕо быһааран, өйдөтөн биэрии хайаан да наада уонна бу быһааран биэрии аан маҥнай оҥоруллара ирдэнэр. Kини өйүгэр-санаатыгар олох сиэригэр сөп түбэһэр өйдөбүллэр, үчүгэйи оҥоруулар өйдөнөн, уурул¬лан хаалаллара буоллар кэлиҥҥи олоҕо быдан ыраас, сырдык диэки тардыһыылаах буоларыгар олук ууруллар. Итинник быһаардахха билигин оҕолору иитиини видик сэриилэрэ уонна компьютер ытыалыыр программалара буортулууллар диэн этэллэрэ оруннаах буолан тахсар. Ол эрээри бу буорту оҥоруу хантан саҕала¬нан, ханнык өйү-санааны буортулуура ситэ биллэ илик. Арай биһиги быһаарыыбытынан оҕо куруук компьютер оонньуутунан ытыалыыра уонна видик ытыалааһыннаах киинэлэрин көрүүтэ үгэс буолан өйүгэр-санаа¬тыгар иҥэн хаалар. Бу иҥэн хаалбыт ытыалыыр өйдөбүллэр оҕо өйүгэр «Илии барбат» буолуутун өйдөбүлүн суох оҥорор буоланнар араас куһаҕан быһыылары оҥорортон туттунар быһыыта суох киһи буола улаатар. Оҕо компьютерга элбэх киһини тохтоло суох ытыалыырга үөрэнэн хаалбыта үгэс буолан кинини итинниккэ маарынныыр буруйу оҥорорго тириэрдиэн сөп. Маннык тугу оҥороругар тохтотор майгына суох киһи ыксаан, ыгы-лыйан «Өйө баайыллан» хааллаҕына, тугу да оҥорортон, билэр дьо¬нун да ытыалыыртан туттумматын Америка оҕолоро билэр оҕолорун уонна учууталларын кытта ытыалыыр буолбуттара көрдөрөр. Дьону ытыалыырыгар оҕо кыра эрдэҕинэ компьютер оонньуутугар элбэх киһини ытыалыы оонньообута олук буолара ханнык да саарбаҕа суох. Бу курдук иитиилээх саҥа көлүөнэ дьон үөскээн, элбээн иһэллэрэ үтүө санаа-лаах дьону санаарҕатар буолла. Сир үрдүгэр дьон-аймах олоҕо ити курдук иитиилээх эдэр көлүөнэ¬лэртэн олус улахан тутулуктаах буолара чугаһаан иһэр курдук. КЫРА ОҔОНУ ИИТИИ, ҮӨРЭТИИ Билигин сахаларга арҕааҥҥы омуктар оҕону үөрэтэр ньымаларын киллэрии бара турар. Ол иһин үгүс дьоҥҥо оҕону кыра эрдэҕинэ үөрэ¬тэн эрэйдэммэккэ эрэ оонньото сылдьыахха сөп диэн өйдөбүл киирэн сылдьар. Итиннэ эбии биһиги үгүс дьадаҥы дьоммут оҕолоро бэйэлэрин курдук хара үлэһит буолуохтарын баҕарбаттар. Кинилэр санааларыгар оҕолоро үөрэхтээх киһи буоларыгар илии ыарахан үлэтин үлэлии үөрэ-нэрэ төрүт да наадата суох, арай үөрэхтээх буолар наадаҕа кинигэни эрэ элбэхтик ааҕар буоллаҕына сөп буолуох курдук. Киһи оҕотун бэйэтин олоҕуттан атын олоххо үөрэтэрэ ураты уус¬тук, ардыгар кыаллымыан да сөп. Арай оҕотун аан маҥнай бэ¬йэтин олоҕун үгэстэригэр, үлэтигэр, хамнаһыгар үөрэтэн баран, салгыы атын олоххо үөрэ¬тэрэ оруннаах диэн сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарар. Оҕо төрөппүтүн олоҕун аан маҥнай билэн-көрөн баһылаан баран салгыы сайыннаҕына өйө-санаата туруктаах, тирэхтээх буолар. Киһи бэйэтин олоҕо уонна оҕотун туохха үөрэтэрэ сөп түбэспэт, бэйэ-бэйэлэрин утарса сылдьар буоллахтарына, оҕо иитиитэ буккул¬лар, сүнньүн сүтэрэр. Эдэр дьон олохсуйбут үгэстэргэ үөрэнэллэрэ суох буолан, быстах санааларыгар бас бэринэллэрэ элбиир. Араас революциялар, перестройкалар дьон олоҕун оҥкулун эмискэ ула-рытаннар эдэр көлүөнэни иитэр-үөрэтэр үлэни төрдүттэн суох оҥорон, уларыта туталлар. Саха дьоно ыал буолан оҕо төрөтөллөрүгэр аймахтарын төрүччүлэ-рин дириҥник ырытан көрөллөрө. Бу үөрэтии ураты наадалаах буо-луохтааҕын кэнники син билэр буоллубут. Ол курдук былыргы саха дьонун «Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй» диэн өс хоһоонноро кэр¬гэҥҥин ыраахтан ыл диэни чуолкайдык быһаарар. Омук доруобуйата бөҕө буолуутугар тус-туспа хааннаах дьон холбоһуулара улахан туһа¬лааҕын уонна наадалааҕын оннооҕор наука дакаастаан турар. Киһи өйө-санаата сайдыыта хайдах иитиллибититтэн ордук тутулук-тааҕын дакаастыыр көстүүнэн былыр «оҕо турбат» баай дьоно оҕолорун саҥа төрүүрүн кытта хотон түннүгүнэн атын ыалга биэрэн ииттэрэллэ¬рэ буолар. Бу оҕо улаатан иһэн ииппит дьадаҥы дьонун өйдөрүн-са-нааларын иҥэринэр, кинилэр курдук өйдөөх-санаалаах киһи буола улаатар. Дьадаҥы ыалга иитиллибит оҕо өйүгэр-санаатыгар ииппит дьонун сабыдыаллара олус улахан буоларын саха суруйааччыла¬ра бэлиэтииллэр. Иннокентий Семенов «Дьулуур» диэн ах¬тыы-сэһэнигэр Мөхөлүөп Мэхээлэ улаатан киһи-хара буолуута, өйө-са¬наата уһуктуута кэпсэнэр. Дьадаҥы Бөдьөө Дьөгүөссэҕэ уонна Ааныкаҕа иитиллибит Мэхээчэ өйө-санаата, олох туһунан толкуйа төрөппүт аҕатын өйүгэр-санаатыгар ханан да сөп түбэспэт, сорох өрүттэринэн өссө утары буолан хаа¬лар. (7,3). Сэһэн Боло - Дьячковскай Дмитрий Иванович революция быдан инни¬нэ быыбарынай кулуба киһиттэн төрөөн баран, биллибэт-көстүбэт таайдарыгар улаатыар диэри иитиллибит. Революция дьалхааннаах кэм-нэригэр Сэһэн Боло баай дьонун өйдөрүнэн-санааларынан барбатаҕын кини кэнники кэмнээҕи үлэтэ-хамнаһа толору көрдөрөн дакаастыыр. (8,5). Дьадаҥы, үлэһит дьоҥҥо иитиллибит оҕо өйүгэр-санаа¬тыгар аан маҥнай иҥэриммит өйдөбүллэрэ, ол аата дьонун аһыныгас майгылара, киһилии өйдөрө-санаалара олус дириҥник иҥэн хаалбыта кинилэр салгыы олохторугар дьайыыта үлэһиттэр диэки буолууларыгар тириэрдибит. Атын дойдуларга оҕону кыра эрдэҕинэ бөрө дуу эбэтэр атын кыыл булан ииппит түбэлтэлэрэ биллэллэр. Итинник иитиллэн улааппыт оҕо¬лор ииппит кыылларын майгыларын ылынар, туттууларын-хаптыыларын үтүктэр уонна саҥаралларын курдук саҥарар буолан хаалаллар эбит. Кыра эрдэхтэринэ кыыллары көрөн, үтүктэн үөрэммит үөрэхтэрэ олус күүскэ иҥэн, улааттахтарына даҕаны кыыл курдук майгыларын кыайан бырахпаттар, киһилии туран хаама сылдьар буолуулара уустугурар. (9,12). Оҕо төрүт өйө-санаата кыра эрдэҕинэ чочуллан, ситэн-хотон, кэлин ханнык да үөрэх киирбитин иһин саҥалыы уларыйара олус уустук, ыарахан буолар. Ол иһин сахалар былыргыттан оҕону кыра эрдэҕинэ үөрэтии өйүгэр-санаатыгар олус дириҥник иҥэрин бэлиэтииллэр. Кыра оҕону үөрэтии туспа уратылардааҕын билэннэр былыргы саха-лар оҕолорун бэйэлэрэ эрэ көрөллөр-истэллэр, туспа дьоҥҥо мээлэ көрдөрбөттөр, тыыттарбаттар. Маны барытын оҕо өйүн-санаатын харыс-тыыртан оҥороллор. Оннооҕор кыыс оҕолорун букатын даҕаны «Хара ха¬рахтаах көрбөтүнэн» иитэн-үөрэтэн улаатыннараллар. Ити курдук оҕо кыра эрдэҕиттэн ураты харыстаан, атын дьонунан оҕо өйүн-санаатын буккуттарбакка, чахчы бэйэлэрин курдук өйдөөх-санаалаах киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннараллар этэ. Биһиги эдэр көлүөнэ ыччаппытын уопсай детсад көрүүтэ-истиитэ буорту оҥорор. Элбэх оҕолору барыларын холбуу үүрэ сылдьан ону-ма-ны оҥотторуу кинилэри күүһүлээһиҥҥэ үөрэтэр. Бары онно бардылар даҕаны, оҕо эмиэ хайаан да барыахтааҕын туһунан өйдөбүлгэ үөрэтии ыытыллар. Ыллаабат оҕону ыллатыы, сүүрбэти сүүрдүү барыта ыгааһын түмүгэр оҥоруллар. Былыргы казарменнай «социализм» кэмин саҕана бары биир киһи курдук буолар туһунан өйдөбүл баар эрдэҕинэ итинник үөрэтии олох ирдэбилэ буолар этэ. Уопсай детсад оҕолору көрүүтэ уол оҕолору хам баттыырга хайысхалаах. Уол оҕону куруук дьахталларга көрдөрүү кинилэргэ бас бэриммит киһини улаатынннарар, бэйэлэрэ тугу да быһаарар кыахтара суох буоларыгар олук ууруллар. Биһиги былыргы дьон кыра оҕолорун көрүүгэ-истиигэ тоҕо олус сэрэхтээх¬тик сыһыаннаһалларын быһааран көрүөхпүт. Kыра оҕону үөрэ-тиигэ биир алҕас этиллибит тыл ураты улахан суолталаах буолан тахсарын холобурдары аҕалан дакаастыы сатыахпыт. Суоппардыы сылдьан ыалга эбиэт буһарын кэтэһэ таарыйа саҥардыы тылланан эрэр кыра уолу кытта билсистим. Оонньоон муннун баттыы-баттыы «пиип-пиип» диэбиппэр олус сөбүлээн, кэлэ-кэлэ муннун тоһуйан биэрэр буолла. Дьиэлээхтэр оҕолорун үөрэтэллэрэ олус хойутаан иһэр быһыылаах. «Бу кулгаах»,- диэн тардыалаабыппар дьэ билэн, үөрэнэ оҕуста. Кулгааҕын тарда-тарда «Бу кулгаах» диир буолла. Урут үөрэммэтэх буолан, үтүктэн иһэрэ түргэниттэн мин дьиибэ¬лэниэх санаам киирдэ. Оонньуу курдук илиититтэн тардыалаан баран «Бу атах» диэн ааттаан кэбистим. «Доо, атаххын аҕал эрэ»,- диэ¬тэхпинэ, үөрэ-үөрэ илиитин биэрэн иһэр буолла. Биһиги кэпсэтэр көрбүтүн дьиэлээхтэр көр-күлүү курдук истэ сырыттылар. Ол эрээри чэйдээн бүтүүгэ оҕо ийэтэ «Атах» диэни сөбүлээбэккэ, көннөрөн «Илии, диэ»,- диэн хаста да этэн көрө сырытта. Онтуката баара хата оҕото илиитин былдьаан ылыахтарыттан харыстыыр курдук хам тутан баран: «Атах, атах»,- дии-дии куота сүүрэ сылдьар буолла. Оҕо ханнык баҕарар билиитин бэйэтин итэҕэйэр дьонуттан уруттаан ылан иһэрэ ордук буолуохтааҕын бу холобур дакаастыыр. Аан маҥнай билбит билиитэ-көрүүтэ оҕо өйүгэр-санаатыгар олус күүскэ хатанан иһэр. Ол курдук аан маҥнай хаҥас илиитинэн ньуосканы тута үөрэм¬мит оҕону уҥа илиитинэн туттар буолуутугар көннөрөн үөрэтии лаппа уустугуран тахсар. Ону көннөрүүгэ олус уһуннук дьаныһан туран дьарыктаннаххына, саҥа билиитэ үгэс буолан иҥнэҕинэ эрэ кыайаҕын. Кыра уол куоракка барсыан аһара баҕаран айаннаары хомуна сырыттахпына аттыбыттан арахпат. Хайдах эрэ тэйэ түстүн дии санааммын: «Чэ, мааны таҥаскын таҥыннаххына баҕар илдьиэм»,- диэн кэбистим. Чэйдии олорон киһибитин олох да умнан кэбистибит. Арай сөп-сөп сүүрэн кэлэн ийэтиттэн тугу эрэ ыйытар уонна хоско киирэн хаалар. Айаннаары бэлэмнэнэн, арахсарга илии тутуһуутун кэнниттэн кыра уолбут хостон бу тахсан кэллэ. Туох баар мааны таҥаһын барытын кэппит, сороҕун илиитигэр туппут, адьас барсардыы көрүҥнэммит. Оонньоон эппитим оҕус буолбутуттан мин соһуйан хааллым. Киһим чахчы кырдьыктанан субу барсардыы оҥостубут. Мин диэн баара дуо, дьоно өс¬сө соһуйдулар. «Оо, бараргын дьоҥҥор эппэтэххин дии»,- диэммин сы¬мыйыаччы буолумаары аһарына сатаатым. Киһилэрин нэһиилэ тутан хааллардылар. Ытаһыы, айдаан атаарыылаах айаҥҥа хоҥуннубут. Ити курдук оҕо итэҕэйэр киһитин соҕотох да этиитин ыраас мууска ылынан кэбиһэр. Онтон ону көннөрүү ордук улахан эрэйдээҕин ити хо-лобурдар көрдөрөллөр. Бу холобурдар оҕону кыра диэн албыннаабакка, киһи¬лии майгыга олохтоохтук, сыыһа-халты саҥарбакка үөрэтиллиэхтээҕин көрдөрөллөр, оҕону кыра эрдэҕинэ үөрэтии олус сэрэхтээхтик, өйүн-санаатын ураты харыстаан оҥорул¬луохтааҕын эмиэ дакаастыыллар. Төрөппүттэр санааларыгар бэйэлэрин кыра эрдэхтэринээҕи өйдөбүл-лэрэ оскуолаҕа киириэхтэрин эрэ инниттэн саҕаланар. Ол иһин кини¬лэр бэйэлэрэ кыра оҕо буолан сылдьыбыт кэмнэрин билбэттэр, дьонно¬рун кэпсээннэриттэн эрэ истэллэр. Бу санааларыттан оҕолорун кыра эрдэхтэринэ эмиэ албынныы сылдьыахха сөп курдук саныыллар. Ол иһин «Кыра оҕо өйдөөбөт», - диэн этиинэн салайтараллар. Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ оҕо кыра, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕи-нэ ийэ кута үөскээн өйө-санаата олохсуйар диэн быһаарар. Бу кэмҥэ чиҥник, чиэһинэйдик, албыннаабакка, бэ¬рээдэктээхтик иитиллибит оҕолортон өйдөрө-санаалара туруктаах, ту¬луурдаах дьон улаатан тахсаллар. Туруктаах өй-санаа диэн сахалар билэллэ-ринэн хаһан да халбаҥнаабат, сыыһа-халты туттубат өй-санаа буолар. Билигин биһиги төрөппүттэрбитигэр оҕо улаатан истэҕинэ өйө-са¬наата туруга суох буолан ылар кэмэ кэлэр диэн өйдөбүл иҥэн сыл¬дьар. Бу өйдөбүл нууччалартан киирбит буолан, наукаҕа чугаһатан «Переходная возрасть» диэн тупсаран ааттыыллар. Кэнники кэмҥэ оҕо улаатан этэ-сиинэ ситэн барыытыгар өйө-санаа¬та уларыйар кэмин итинник туспа араарар буоллулар. Былыргы саха¬ларга оҕо улаатыытыттан өйө-санаата тосту уларыйар диэн үөрэх баа¬ра биллибэт. Ол барыта урукку кэмҥэ сахалар оҕолорун кыра эрдэхтэ¬риттэн киһилии, чиҥник үөрэтэннэр өйө-санаата этин-сиинин сайдыы¬тын эрдэлээн иһэрин ситиһэллэриттэн буолар. Оҕо улаатан иһэн өйө-санаата сайдыыта этин-сиинин ситии¬титтэн эрдэлээн иһэр буоллаҕына, этин-сиинин уларыйыыларыгар өйө-санаата бэлэмнээх буолан, улаханнык оҕустарбакка эрэ аһарар. Бы¬лыргы сахалар оҕолоро өйдөрүн-санааларын сайдыылара эттэрин-сиин¬нэрин ситиитигэр сөп түбэһэр буоланнар кэргэн буолар кэмнэрин ула¬ханнык аһарбакка эрэ, ыал буолууларын ситиһэллэр этэ. Бу быһыы ордук кыыс оҕолорго сыһыаннаах буоларын «Тыс үтүлүгүнэн бырах¬тахха уйар буоллаҕына, кыыс оҕо эргэ тахсар кыахтанар» диэн этии¬лэрэ бигэргэтэр. Ол аата, урукку кэмҥэ кыыс оҕо этэ-сиинэ ситиитин кытта эргэ тахсара хааччахтаммат этэ. Оҕо этин-сиинин сайдыыта өйүн-санаатын, билиитин таһымын эрдэ¬лээн хааллаҕына итинник «Переходная возрасть» диэн түргэнник ула¬рыйыы кэмин охсуутугар киирэр. Төрөппүттэр оҕолорун өйүн-санаатын сатаан ииппэккэ, этэ-сиинэ улаатыытыттан хаалларан кэбиһэн баран бу кэми буккуллан ылар кэмэ диэн ааттыыллар. Бу өй-санаа уларыйар кэмэ эдэр киһиэхэ хаһан кэлэрий? Оҕо улаатан бэйэтэ улахан киһи буолан барыытыгар этэ-сиинэ ула-рыйан эмиэ ситэр, хотор. Улахан киһи буолбут эт-сиин көрдөбүллэрэ уларыйаллар. Бу эт-сиин уларыйыытыттан өй-санаа хаалан хаалыа суохтаах. Ол барыта төрөппүттэр оҕолорун хайдах иитэллэриттэн, кинилэр санааларыттан олус тутулуктааҕын биһиги быһаара сатыахпыт. Аныгы бэйэлэрин билиммит төрөппүттэр ордук бэйэмсэх өйдөөх-са-наалаах буоллахтарына, оҕолорун ордук кыра оҕо курдук саныыллар. Кинилэр санааларыгар оҕолоро куруук кыра, тугу да быһааран билбэт, куруук көрө-истэ сырыттахтарына эрэ сатанар курдук. Кыра оҕо бэҕэһээ туох буолбутун умнан кэбиһэринэн туһанан хаһан баҕарар албынныы сылдьыахха сөп курдук саныы үөрэммиттэрин букатын уларытыахтарын баҕарбаттар. Маннык быһыы оҕо өйүн-санаатын, кут-сүр үөрэҕин ситэ билбэттэн үөскээн тахсар. Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ киһи өйүн-санаатын икки аҥы арааран, бу өйдөр-санаалар тус-туспа буоланнар киһиэхэ дьайыылара эмиэ икки аҥыларын билинэр. Кыра оҕону бэйэтэ өйдөөбөтүнэн туһанан куруук албынныы сырыттахха, «Төрөппүтүм албын» диэн өйдөбүлэ ийэ кутугар иҥэн хаалар буолан, кэлин улаатан баран ийэ кутун салайар кэмигэр киирэн хааллаҕына, таһыгар тахсан биллэр. Онтон киһи өйө көтөн, өйө баайыллан ылар кэмнэрэ биир эмэ түбэлтэҕэ син-биир тахсаллар. Бу кэмҥэ киһи ийэ кутун өйүнэн-санаатынан салаллар. Ол иһин төрөп¬пүтүн кытта тапсыбат буолуута арыллан тахсар. Ийэ кутун дьайыыты¬нан улаатан иһэн төрөппүттэрин кытта сөпсөспөт буолуута ордук күүһүрэр. Оҕо улаатан иһэн, бэйэтин өйө-санаата сайдан, төрөппүттэрин көрүүлэриттэн-истиилэриттэн босхолоно түһүөн баҕарар. Эмиэ бэйэтэ билэр сирдэригэр сылдьа да түһүөн, атын табаарыстарыттан хаалсан хаалымыан баҕара санаата элбэхтик киирэр буолар. Этэ-сиинэ ситэн--хотон барыыта кинини бэйэтин улахан киһиэхэ кубулутан иһэр. Өйө-санаата этин-сиинин кытта хаалсыбакка уларыйан иһиитин төрөппүттэ¬рин бобуулара, көрүүлэрэ-истиилэрэ уонна ситэ үөрэппэттэрэ хааччахтыыр. Эт-сиин ситэрин кытта тэҥҥэ оҕо улахан киһи оҥорор бары быһыыларыттан хаалсымыан баҕа¬рар санаата күүһүрэн иһэрин толорорго дьулуһар. Улаатан иһэр оҕо бэйэтин улахан киһинэн билинэр буолуута өйө-санаата ситиитигэр туһалыыр. Төрөппүттэр оҕолорун сөптөөхтүк ииппит уонна үөрэппит буоллахта¬рына бу кэм ханнык да улахан хамсааһына суох салгыы баран иһэр. Төрөппүттэр оҕолорун улаатан, өйө-санаата уларыйан барыытын аахсыбат буолууларыттан уонна кыра эрдэҕинэ элбэхтик сымыйалыы сылдьыбыттара арыллан хаалыытыттан оҕолоро кинилэри итэҕэйбэт буо-луута үөскүүр. Оҕо өйүгэр-санаатыгар төрөппүттэр мөлтөх өрүттэрэ арыллан тахсыытыттан албынныы сылдьыбыттарын билэн олус улаханнык хомойор. Биһиэхэ оҕо кыра эрдэҕинэ үгүстүк албыннаан, сымыйалаан уонна манньалаан үөрэтии сайынна. Куруук аптаах, албын остуоруйалары, сымыйа кэпсээннэри оҕолоругар кэпсээннэр оҕолоро аны, ол кэпсээннэрин итэҕэйэр буола улааталлар. Кыра эрдэҕинэ куруук сымыйалыы, албынныы сылдьыбыттарын оҕолоро улаатан иһэн син-биир билэр. Ол иһин төрөп¬пүттэрин итэҕэйбэт, эрэммэт буолуута үөскүүр, кэлин улаатан иһэн тапсыбат буолара онтон саҕаланар. Төрөппүттэр араас элбэх бобуулара барылара бэйэлэрин тустарыгар буоларын оҕо улаатан, өйө-санаата эбиллэн истэҕинэ арааран билэр. Оҕо төрөппүтүн итэҕэйэр, эрэнэр буоларын туһугар хаһан да, тугу да сымыйалаабат, албыннаабат, балыйбат ордук. Туох эмэ кыаттарбат да түбэлтэтигэр оҕоҕо быһааран биэрдэххэ бэйэтин кыаҕынан барытын өй-дүүр, ылынар. Бэйэҕит сымыйалыы, албынныы үөрэппэтэххитинэ оҕоҕут эһигини хаһан даҕаны албынныаҕа, түһэн биэриэ суоҕа.

  АТААХ	 ОҔО 

Саха дьоно былыр-былыргыттан оҕо хайдах иитиллибититтэн туту-луктанан майгыта уратылардаах буола улаатарын билэллэр. Итинник уратытык, туспатык иитиллибит оҕо майгытын туспа арааран «Атаах оҕо» диэн бэлиэтээн этэллэр. Биһиги бу үлэбитигэр «Атаах оҕо» майгына, өйө-санаата туох ура-тылардаах буоларын быһаара сатыахпыт. Ол иһин аан маҥнай «Атаах оҕо» диэн майгы көрүҥэ хантан үөскээн кэлэрин булан ыларбыт наада. Советскай былаас кэмигэр баай дьон оҕолоро атаах буола иитиллэллэр диэн үөрэ¬тии баар этэ, элбэхтик суруйаллара, кэпсииллэрэ. Баай дьон оҕолоро бардам майгылаах, арыгыһыт, хааттыһыт буола улааталлара кырдьык. Былыргы кэмҥэ баай дьон оҕолорун дьадаҥы ыалга биэрэн ииттэрэллэрэ эмиэ баар буолара. «Социализм» кэмин саҕа¬на сорох салайааччылары улааппыт оҕолоро улаханнык эрэйдээн, карь¬ераларын атахтаабыттара биллэр. Бу кэмҥэ дьон бары тэҥник, баайдык сананыылара оҕолорун иитиилэригэр үгүстүк маанылыы сатыылларын үөскэтэн кэбиспитэ олоххо баар суол. Кэргэнниилэр оҕо төрөттөхтөрүнэ, маҥнайгы оҕолоро кинилэргэ күннэрин курдук буолар. Көрөн-истэн, биэбэйдээн улаатыннараллар. Биир оҕолоох буолан хааллахтарына оҕолоро кырдьык маанытык иитил-лэр. Эрэнэллэрэ, күүтэллэрэ кини эрэ. Улаатан биэрбэккэ эрэйдиир. Бары баҕатын барытын кыахтара тиийэринэн толоро сатыыллар. Ко¬куукка курдук таҥыннаран бараннар «Эн үчүгэйгин, эн бэккин, эйиэхэ эрэ баар» диэн киһиргэтэн кэбистэхтэринэ, киһилэрэ кырдьык мин эрэ баарбын дии санаан, атаах буолара чахчы. Оҕо өйүгэр-санаатыгар үөрдүү, киһиргэтии олус күүскэ иҥэр. Ол иһин саха дьоно киһиргэтии кэмнээх буолуохтаах диэн этэллэр. Аһара киһиргэтии, хайҕааһын киһини быһа этии буолар. Kиһи киһиргээтэҕинэ, дэбдэйдэҕинэ сыыһа туттара, алҕас сыаналыыра элбиир.

Тугу эмэ үчүгэйи оҥорбутуттан атыттар үөрдэхтэринэ оҕо онтукатын хатылаан оҥор да оҥор буолар. Онтон эбии киһиргэтэн «уу-дьугудьук, уу-дьу¬гудьук» диэтэххэ букатын туох сатыырын барытын көрдөрбүтүнэн, араастаан хамсаммытынан барар. Үчүгэйи оҥордоҕуна үөрүү, онтон куһаҕаны оҥордоҕуна хомуруйуу буоллаҕына оҕо өйүгэр-санаатыгар үөрүүнү оҥорбута элбэхтэ хатыланар буолан үгэскэ кубулуйан өйүгэр умнуллубат гына ууруллан хаалар. Ол иһин оҕо бэйэтэ үчүгэйи оҥо¬роро эбиллэн, үчүгэй үгэс өйүгэр-санаатыгар иҥэр. Онтон куһаҕаны оҥороро тохтотуллан хаалан өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан иҥмэккэ умнуллан хаалан иһэр.

Дьон оҕолорун бэйэлэрэ кыра эрдэхтэринэ көрүллүбүт-тэринээҕэр үчүгэйдик көрөллөрө-истэллэрэ билигин баар суол. Ол курдук биһиги дойдубут олоҕун сайдыыта кэлин кэмҥэ түргэнник тупсан иһэр буолан таҥнар таҥас, аһылык эмиэ тупсан биэрэн иһэллэр. Ас-үөл чааһа өссө тупсар. Ол иһин оҕолор төрөппүттэри¬нээҕэр лаппа үчүгэйдик көрүллэллэрэ син курдук. Дьонтон ураты, үчүгэйдик көрүллүүнү сахалыы маанылааһын диэн ааттыыллар. Киһи майгынын, өйүн-санаатын уратыларын суруйааччылар ордук билэллэр. Михаил Соров суруйарынан мааныланан иитиллии атаахтык иитиллии буолар. (10,3). Ол аата оҕону аһара маанылаан, атын оҕоттон арааран аанньа үлэлэппэккэ сынньатан иитии атаах оҕону иитэн улаатыннарар. Мантан салгыы аны мааны, маанылааһын диэни быһаарарга тиийэбит. Саха тылын быһаарыылаах тылдьыта бу тыл сүрүн өйдөбүллэрин барытын бэлиэтиир. Ол курдук атыттартан ордук көрүллэр, ордук тапталлаах, күндү буоллаҕына мааны буолар. Оҕолорун үчүгэйдик таҥыннарар, ас-үөл бастыҥын күндүлээн аһатар буоллахтарына маанылыыр эбиттэр. (2,113). Ол аата, бу курдук уратытык, мин эрэ баарбын, миэхэ эрэ наада диэн өйгө-санааҕа үөрэтиллибит оҕо атаахтык иитиллибит киһи буолан тахсыан сөп. «Атаах оҕо» бары баҕатын барытын то¬лорторо сатыырын, куруук кыра оҕо буола сылдьарын сөбүлүүрүн туспа арааран бэ¬лиэтииллэр. (2,24). Бу быһаарыыларга сөбүлэс-тэхпитинэ, аһара мааныланан улааппыт оҕо атаах оҕо буолан тахсара кырдьык. Ол аата маанылааһын диэн оҕону төрөппүт бэйэтинээҕэр үрдүктүк тутан, ордук минньигэс аһынан хатаҕалаан аһатан, саҥа ураты таҥастары таҥыннаран көрүүтэ буолар уонна атаах оҕо биир уратытын быһаарар. Оҕону итинник көрүү-истии «Мин ордукпун», уратыбын диэн өйдөбүлү хас сырыы аайы хатылыыр буолан иҥэрэн, өйүгэр-санаатыгар олохсутан кэбиһэр. Эрилик Эристиин «Хачыгыр» диэн кэпсээнигэр маанылаах сиэн оҕо-лоро, тоттук оҕо Хачыгыры көҥүл кырбыыр, оҕунан ытыалыыр. Туох баҕатын барытын толоро үөрэппит тоттук оҕолоро оҕун уокка сиэтэн, баҕата кыайан туолбакка аны Хачыгыры ыкка соһон илдьэн ытыттараары гынар. (11,34-36). Маны быһаардахпытына бэйэни кыана туттубат, сыыһаны оҥороору гыннахха кыайан тохтотуммат буолуу диэн «Атаах оҕо» майгытын ураты көрүҥэ буолар. Кырдьаҕас дьон атаахтык иитиллибит оҕолор итинник майгылаах буолаллар диэн этэллэр. Ити аата, «Атаах оҕо түктэри майгыта» диэн былыргыттан сылдьар өйдөбүл быһаарыытынан, оҕо быстах баҕа¬тын толороору бэйэтин букатын сатаан туттуммата буолар. Кини маанытык иитиллибит, барыта бары бэлэм буоларыгар үөрэтиллибит буолан үгүс дьон бу таба, бу сыыһа, бу курдук куһаҕан, маннык үчүгэй диэн өйдөбүллэрэ киниэхэ сөп түбэспэт буолан хаалыытыттан атын дьону кытта тапсара ыарахан буолар. Киһи тугу оҥорбута барыта аһара бардаҕына куһаҕан буоларын са-халар билэннэр «Аһара барыма» диэн этэн үөрэтэллэр этэ. Бу этии оҕону иитиигэ аһара барыы букатын табыллыбат суол буоларын, оҕо атаах буола улаатарын бигэргэтиэн сөп. Онон, атаах оҕо өйө-санаата хантан үөскээн кэлэрин быһаардахпытына, ыаллар оҕолорун аһара маа¬нылаан, олус киэргэтэн уонна эбиитин дэлби киһиргэтэн: «Эн эрэ бааргын»- диэн үөрэтэн кэбистэхтэринэ оҕолоро «Атаах оҕо» майгына майгыланан хаалар. Сахалар олус уһун үйэлээх омуктар. Кинилэр киһи олоҕун чахчы дириҥник үөрэппиттэрин бэлиэтинэн «Баай дьон тоҕус көлүөнэ иһинэн дьадайаллар» диэн олохсуйбут өйдөбүллэрэ буолар. (12,46). Бу өйдөбүл үөскээһинигэр баай дьон бэйэлэрин оҕолорун үлэҕэ-хамнаска үөрэппэккэлэр, куруук бэлэмҥэ, сынньалаҥнык күүлэйдэтэ сырытынна-раннар, кэлэр көлүөнэлэрэ букатын мөлтөх дьон буолан тахсаннар баайдарын-малларын ыһан-тоҕон бүтэрэллэрин бэлиэтээһиннэрэ олук буолбут. Е.Д.Андросов баай дьон Оруоһуттар олохторун дириҥник үөрэппит. Кинилэр түөрт көлүөнэ устата киэҥник тарҕанан сайдан, байан-тайан бараннар мөлтөөн, дьадайан барбыттар. Бу кэмҥэ революция буолан баай дьону хабырдык тутууларын түмүгэр Оруоһуттар суох гына эсти-биттэр. (13,110). Ааспыт «социализм» кэмигэр оҕону иитиини-үөрэтиини государство бэйэтин илиитигэр ылбыт буолан төрөппүттэр оҕолоругар сыһыаннара лаппа сымнаабыта. Билигин ырыынак кэмэ буолан хас биирдии төрөппүт оҕотугар туруорар көрдөбүлэ улаатан биэриэхтээх. Итини тэҥэ саха дьоно саҥа үүнэн иһэр көлүөнэлэрин иитиини-үөрэтиини төрдүттэн уларытан, былыргы сахалардыы, «Мин оҕом саары чаккылаах» диэн атаахтаппакка, бэйэҕитинээҕэр ордук тулуурдаах, өһөс, үлэһит дьону ииттэххитинэ уонна үөрэттэххитинэ маннык сымнаабыт майгы сыыйа көнөн барыаҕа, саха дьоно салгыы сайдар кыахтаныахтара. Атаах оҕо сүрүн уратытынан ханнык да баҕатын, ол иһигэр быстах баҕа санаатын букатын кыайан туттуммат буола улаатар. Ханнык баҕарар баҕа санаатын төрөппүттэринэн толотторо үөрэммитэ, бэйэтэ сүрэҕэ суох буола улаатарын үөскэтэр. Бэйэтин баҕа санааларын атын дьонунан толотторорго үөрэммитэ, көрдөс майгылаах буолуутугар ти-риэрдэр. Атаах оҕо майгынын биир уратытынан атын дьону үтүктүүтэ ордук күүстээҕэ буолар. Бэйэтэ тугу эмэ толкуйдуура атаахтыырын күүһүттэн ситэ сайдыбакка хаалар буолан уонна «Миэхэ эмиэ» баар буолуохтаах диэн бэйэмсэх өйдөбүлүттэн атын дьону олус үтүктэр. Тугу эмэ атыылаһар баҕа санаа киириитигэр «Ол дьоҥҥо баар, миэхэ тоҕо суох буолуохтааҕый?» диэн өйө-санаата баһыйан хайаан да үтүгүннэҕинэ эрэ табыллар. Ол түмүгэр бу үтүктэр баҕатын толороору туох баар кыаҕын, албаһын барытын уурар. Ийэ, аҕа баар-суох оҕолорун атаахтатан бары баҕатын толоро үөрэтэн кэбистэхтэринэ, киһилэрэ ханнык баҕарар баҕатын толотто¬роору дьулуһара өссө улаатан иһэр. Баҕатын толоттороору ытыы-ытыы кыыһырыы, онон-манан куттааһын атаах кыра оҕо үгүстүк туттар ньы-матыгар кубулуйар. Оҕо улаатан истэҕинэ бу ньымаларын туттара эмиэ эбиллэн биэрэр. Киһи буолуу сүрүн бэлиэтинэн оҕо бары баҕа санааларын олох дьиҥнээх баар көрдөбүллэригэр тэҥнээн биэрэ үөрэниитэ буолар. Оҕоҕо баҕа санаа хайаан да баар буолара наада. Арай кини баҕа санаатын туолуутугар атын дьон интэриэстэрин учуоттуур буолууга үөрэнэрэ ордук туһалаах. Бу көрдөбүл киһи буолууга ордук суолталаах. Оҕо улаатан, улахан дьон коллективтарыгар киириитэ, өйө-санаата тосту уларыйыытын үөскэтэр. Бу кэнниттэн кэргэн ылыы эбэтэр кэргэн тах¬сыы оҕо өйө-санаата атын дьон интэриэстэрин аны бэйэтигэр ылыыныы¬тыгар тириэрдэр. Атаах оҕо өйө-санаата эппиэтинэс улаатыытын кыа¬йан тулуйбат буолан аныгы кэргэнниилэр арахсыылара кэлин кэмҥэ олус элбээтэ. Россия дьоно советскай былаас сабыдыалынан үрдэрэн билигин даҕаны оҕолорун иитиигэ оччотооҕу майгыны салгыы баран иһэллэр. «Барыта оҕолор тус¬тарыгар» диэн ыҥырыы бэйэтэ атаах оҕолору иитэн-үөрэтэн улаатыннарыыга ыҥырар. Билигин олох уларыйан бу ыҥырыыны уларытыахха сөп буолла. Билигин ырыынак кэмэ буолбута уонтан тахса сыл буолла эрээри оҕону иитии уонна үөрэтии ньымалара кыайан уларыйа иликтэр. Оҕону кыра эрдэҕиттэн «Барыта эн тускар» диэн үөрэтии салҕанан бара ту¬рар. Төрөппүттэр үтүө, мааны кэлэр көлүөнэлэрин иитэн-үөрэтэн улаатыннарар баҕаларыттан оҕолорун маанылаан, киэргэтэн, атаахтатан кэбиһэллэрэ син-биир салҕанан иһэр. Ол кэмнээҕи оҕону иитии сабыдыалынан билигин эдэр ыччаттар бэрээдэктэрэ мөлтөөн, олоххо кыайан оннуларын булбаттар. Ол иһин билигин оҕону «Бэйэҥ баскын бэйэҥ харыс¬таа», «Эн улахан киһи буоллу», - диэн үөрэтэр буолуу тарҕаннаҕына эрэ атаах оҕолор аҕыйах буолуохтара. Оҕоҕо бары эппиэтинэһи бэйэтигэр биэрэн иитии-үөрэтии түмүгүнэн эрэ эдэр дьон олоххо өссө дьулуурдаах, тулуурдаах буола улаатаннар сайдыыны-үүнүүнү тарҕатыахтарын сөп. «Барыта оҕо туһугар» диэн ыҥырыы мөлтөх дьону иитэн улаатыннарар. Маннык көрдөбүлүнэн иитиллибит оҕолор маанылаан, атаахтык иитиигэ тэҥнээхтик иитиллэллэр, көрдөөтөллөр эрэ бары барыта баар буолан иһиитэ, сыалы-соругу ситиһиигэ дьулуура суох дьону үөрэтэн таһаа¬рыыга олук уурар. Бэйэлэригэр эрэммэт, ким эрэ бэлэмин кэтэһэллэрэ элбэх, ула¬хан дьон көрүүлэригэр аһара наадыйар дьон буолан тахсаллар. Cоҕотох дьахтар уол оҕону иитэрэ олус ыарахан. Оҕотун атаахта¬тан кэбистэҕинэ, оҕото атаахтыырын, соҕотох оҕо буоларын билинэн, бары баҕа санаатын ийэтинэн толотторор буола үөрэннэҕинэ букатын ыарахан буолар. Сахалар оҕону иитэр үөрэхтэрин кэлин кэмҥэ букатын да умуннубут. Саха дьоно «Ийэ сүрэҕэ - оҕоҕо, оҕо сүрэҕэ – тааска» диэн этиилэригэр суолта биэрбэт буоллубут. Оҕо улаата охсон, туспа киһи, туспа ыал буола охсуон баҕатын умуннубут. Айылҕа оҥоһуутун быһыытынан оҕо туспа киһи, атын ыал төрдө буолар аналлааҕын аахсыбаппыт, куруук кыра курдук саныыбыт. Сайдыылаах, элбэх ахсааннаах омуктары үтүктэн биирдии-иккилии оҕолоох буолуу аҕыйах ахсааннаах омугу эстиигэ тириэрдэрин ситэ билбэккэ сылдьабыт. Ыаллар соҕотох оҕолорун «Күннэрин» курдук көрөн, маанылаан улаатыннарар буолуулара, оҕолоро атаах буолуутугар тириэрдэр. Оҕо соҕотоҕун, баар-суох оҕолоро буоларын билинэн, онон дьонно¬рун куттуур буолуута, олус атаах эбитин биллэрэр. «Мин баран хаа¬ларбынан куттааммын тугу барытын ылларар кыахтаахпын»,- диэн өйдөбүл оҕоҕо киирдэҕинэ дьонноро улаханнык эрэйдэниэхтэрин сөп. Бэйэтин быстах баҕа санааларын уруттаан толоро үөрэммит, атаахтык иитиллибит киһиттэн төннүбүт төрүөх үөскээн тахсар кыахтаах. Бэйэтин этин-сиинин баҕатын кыайан тулуйбат, салайбат буолуута араас киһиттэн таһынан быһыылары оҥорон кэбиһэригэр тириэрдэллэр. Сахалар атаах киһи диэн өйдөбүллэрэ бэйэтин быстах баҕа санааларын кыайан салайбат, өйө-санаата тулуура мөлтөх киһини быһаарар. «Атаах киһи арыгыһыт буолар»,- диэн этии өй-санаа мөлтөх буоларын кырдьык чуолкайдыыр. Соҕотох оҕо атаах буолар аналланар. Төрөппүттэрэ соҕотох оҕолорун аһара көрөн-истэн маанылаан атаахтатан кэбиһэллэр. Күннэрэ киниттэн эрэ тахсар буолуута оҕо өйүгэр-санаатыгар «Мин эрэ»,- диэн санаатын күүһүрдэр. Итиннэ эбии оҕо бары баҕатын барытын толорон иһэр буоллахтарына «Миэхэ эрэ»,- диэн өйө-санаата уруттаан сайдар. Кыра эрдэҕиттэн элбэх оҕолонор үгэс киниэхэ суох буолан соҕотох оҕо бэйэтэ улаатан кэргэн ылан элбэх оҕолонор кыаҕа суох. Kини кыра оҕо хайдах улаатарын бэйэтэ көрбөтөх буолан оҕону көрүү туһунан ханнык да өйдөбүлэ суох буола улаатар. Бэйэтэ атаах буола иитиллибит киһи оҕотун өссө атаах гына иитэр. Аһара атаах киһиттэн киһилии киһи тахсыбат. Өйө-санаата туруга суох буолан ханна эрэ, хаһан эрэ сыыһа туттар кыаҕа улахан. Атаахтаан бары баҕатын толотторо үөрэммитэ бэйэтин быстах баҕа санааларын кыайан тохтоппот, салайбат киһи буола улаатарыгар тириэрдэр. Kиһи буолуу сүрүн өйдөбүлэ диэн тугуй? Kиһи бэйэтин быстах баҕа санааларын тулуйан, хам тутан, салайан киһи оҥорор быһыыларыгар, үөрэх-билии этэригэр тэҥнээн биэрэр буолуохтаах. Онтон киһи оҥорор быһыыларыгар бары сокуоннары, быраабылалары, үгэстэри тутуһуу барыта киирсэллэр. Атаах оҕолору иитэн улаатыннарыы омугу эстиигэ, симэлийиигэ тириэрдэр суос-соҕотох суол буолар. Түүр омуктар сайдан-үүнэн государстволары тэринэн бараннар эстэн-быстан хаалалларын дириҥник үөрэппит Л.Н.Гумилев бэйэтин «Хунны в Kитае» диэн үлэтигэр итинник быһаарар. Омугу мөлтөтүү диэн, эдэр, үүнэн иһэр көлүөнэлэри бэлэмҥэ үөрэ¬тии, аһара маанылаан улаатыннарыы буолар. Хас көлүөнэ уларыйан ис¬тэҕин аайы мөлтөөһүн салгыы өссө күүскэ баран иһэр. Маннык ыараабыт балаһыанньаттан тахсар суолу саха дьоно билэллэр. «Олох ыараатаҕына, омук күүһүрэр» диэн саха кырдьаҕастарыгар иҥмит өйдөбүл баар. Олох ыараатаҕына оҕону иитии оруола лаппа үрдээн, кытаатан биэрэ¬рин саха дьоно бэлиэтээннэр итинник өйдөбүлү үөскэппиттэр. Бу кэмҥэ оҕону иитиигэ уларыйыы үөскээн, оҕо мааныланара, төрөппүтүнээҕэр ордук көрүллэрэ суох буолан атаахтыыра кыаллыбат. Ол иһин оҕо өйө-санаата туруктаах, тулуурдаах, дьулуурдаах буола иитиллэр. Онон, олох ыарахаттарын тулуйа, олору туоруурга үөрэнии оҕону үөрэтиини кытаатын¬наран, омугу күүһүрдэн биэрэрэ быһаарыллар.

                     ИЛИИ     БАРБАТ	 БУОЛУУТА

Кырдьаҕас дьон аныгы, эдэр ыччаттар оҥорор буруйдарыттан саллан, санаалара түһэн сылдьаллар. Билигин эдэр дьон буруйу оҥоруулара элбээбитин барытын былаас уларыйыытыгар түһэрэллэр, иитии-үөрэтии үлэтэ мөлтөөбүтүгэр оскуоланы буруйдууллар. Буруйу оҥорооччу эдэрдэр кинилэр бэйэлэрин оҕолоро, сиэннэрэ буолалларын умнан, бэйэлэригэр кыра да буруйу ылыныахтарын баҕарбаттар, оҕолоро, сиэннэрэ кыра эрдэхтэринэ киһилии майгыга үөрэппэтэхтэрин билиммэттэр. Советскай былаас эстиэн иннинэ төрөппүттэр оҕолорун бары кэриэтэ атаахтык ииппит эбиттэрэ билигин биллэн эрэр. Оччотооҕу кэмҥэ төрөөбүт оҕолор билигин улаатан улахан дьон кэккэтигэр киириилэригэр араас ыарахан буруйу оҥоруулара, арыгыһыт буолуулара элбээтэ. Аҕа дойду сэриитин кэнниттэн үөскээбит көлүөнэлэр олохторо быдан кырыымчык этэ. Kинилэр улааталларыгар олох ыараханын, ас-таҥас аҕыйаҕын, быһыы килиэп суолтатын билэн, эйэлээх-иллээх буолууга иитиллэн улааппыттара. Ол кэмҥэ улааппыт дьон биир улахан куоһурдарынан, биһиги киһини хаһан даҕаны кырбаабаппыт, ох-суолаабаппыт диэн билинэллэрэ чахчы кырдьык уонна оччотооҕу кэмҥэ оҕону иитии уратыларын быһаарар. Кырдьаҕас, урукку иитиилээх дьон киһини хаһан даҕаны аһара туттан кырбаабаттар, эчэппэттэр, тэбиэлээбэт¬тэр. Сүрүн уратыларынан охто сытар, утарыласпат буолбут киһини отой да тыыппаттар. Аһара туттуу, аһара барыы диэн сиэрэ суох быһыыны оҥороллоругар кинилэр «илиилэрэ барбат» буола кыра эрдэхтэринэ иитиллибит¬тэр. Ити урукку кэмҥэ оҕону иитии уратыта буолар этэ. Оҕону иитии ити үчүгэй өрүтүн ханна гынан, сүтэрэн кэбиспиппитин буларбыт буоллар, эдэр көлүөнэ дьоммут бэрээдэктэрэ тубустаҕына, омукпут уһун үйэтэ салҕанан бара туруо этэ. Оҕо кыра эрдэҕинэ, куһаҕан быһыыны оҥорбокко, үчүгэйи эрэ оҥо-рорго үөрэннэҕинэ, кини ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар үчүгэй быһыы-лары эрэ оҥорор туһунан олохсуйбут өйдөбүл баар буолар. Оҕоҕо бэ-йэтин өйө киириэн иннинэ ийэтэ уонна аҕата: «Оҕом куһаҕаны оҥору¬ма, үчүгэйи, маннык оҥор»,- диэн үөрэтиилэрэ, хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйан кини ийэ кутугар киирэн олохсуйан иһэллэр уонна үйэтин тухары куһаҕаны оҥорор сыыһа, табыллыбат быһыы диэн тохто¬тор, туормас буолан өйүгэр-санаатыгар уурулла сылдьаллар. Бу олох¬суйбут үгэстэр туормас, тохтотор быһыы буолан киһи куһаҕаны оҥо¬роору гынарын хаһан баҕарар тохтото сылдьаллар диэн сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарар. Оҕо маҥнайгы туормаһын, тохтотор майгынын ийэтэ оҥорор. Ол кур-дук кыра оҕо маҥнайгы хамнаныытынан хам тутан тардыалааһын буолар. Манна ийэ баттаҕа уонна кулгааҕа куруук тардыаланар. Оҕото ыалдьар гына тардыалаатаҕына ийэтэ сөбүлээбэккэ куһаҕаннык көрдөҕүнэ эбэ¬тэр эмискэ хамнаннаҕына, оҕо куһаҕаны оҥорбутун өйдүүр, тардыа¬лыыр оннугар имэриттэрэ үөрэттэххинэ, бэрт сотору үөрэнэр. Бу кэм¬тэн саҕалаан оҕо куһаҕаны оҥороро тохтотуллан иһэр, онтон үчүгэйи оҥороро хайҕанан, элбэхтэ хос-хос хатыланан үгэс буолан өйүгэр¬санаатыгар ууруллан истэхтэринэ, үйэтин тухары үчүгэйи оҥоро сыл¬дьара элбэх буолар. Оҕо тугу эмэ оҥороору гыннаҕына эбэтэр оҥордоҕуна онно эппиэт¬тээн улахан дьон, төрөппүттэрэ хайдах көрөллөрүн, тугу гыналларын хайаан да кэтэһэр. Эбэ дуу, ийэ дуу оҕото куһаҕаны оҥорорун көрдө даҕаны сөбүлээбэтэх саҥата эбэтэр куһаҕаннык көрүүтэ оҕону сонно тохтотор, маннык оҥорор сыыһа эбит диэн өйдөбүлү киллэрэр. Кыра оҕо өйүгэр бу быһыы тохтотуллан хаалан хос-хос хатылааһына суох буолан кыайан хатанан хаалбат. Ол иһин кэлин кыайан хатыламмакка умнуллан хаалан иһэр. Оҕо куһаҕаны оҥороро тохтотуллубат буоллаҕына хатылаан оҥорор кыахтанар. Манна биһиги оҕо аан маҥнайгы оҥорор быһыыта диэн өйдөбүлү киллэриэхпит этэ. Ол аата оҕо аан маҥнай оҥорор быһыыта, ханнык да быһыы буоллун, аан маҥнайгынан ордук кытаанахтык өйдөнөр. Оҕону кыра эрдэҕиттэн үчүгэй быһыылары оҥорорго үөрэтии ити иһин оруола быдан үрдүк. Оҕолоро үчүгэй быһыыны оҥордоҕуна дьоно үөрэллэр. Үөрүү оҕо¬ну тэптэрэн биэрэр. Оҕо дьонун өссө үөрдээри ити оҥорбутун хос-хос хатылаан салгыаҕар диэри оҥоро турар. Хос-хос хатыланар быһыы үгэскэ кубулуйан оҕо өйүгэр-санаатыгар умнуллубат гына ууруллар. Ити быһыыны сотору-сотору хатылаан биэрэ сырыттахха киһи үйэтин тухары умнубат өйдөбүлэ буолан иҥэн хаалар. Оҕо өйүгэр-санаатыгар бу курдук умнуллубат гына иҥмит өйдөбүллэр бары холбоһон кини ийэ кутун үөскэтэллэр. Оспуор ханнык эмэ көрүҥэр кыаттаран баран, кыһыытын-абатын кыа-йан туттуммакка сыыһа-халты хамсанар киһини бэйэтин кыайан туттум-мат киһи диэн этэллэр. Улааппыт киһи итинник майгытын кыайан көн-нөрүнэрэ олус уустугун бэлиэтиир этиинэн: «Куһаҕан майгылаах киһи¬ни кыйахалаама»,- диэн этии баара буолар. Ол аата, киһиҥ эмиэ ыгыл¬лан, кыыһыран муҥуругар тиийэн хааллаҕына кыайан туттунуо суоҕа диэн өйдөтөр. Бу аата, оҕо кыра эрдэҕинэ куһаҕан быһыыны оҥорорун тохтоторугар үөрэппэтэх буоланнар, улаатан баран бэйэтин кыайан тохтотуна үөрэнэрэ уустугун бэлиэтиир этии буолар. Уолаттар эбэтэр эр дьон икки ардыларыгар биирдиилээн да буоллар быһаарсыы, илин былдьаһыы көрүҥнэрэ син бааллар. Маннык быһаарсыы суруллубатах быраабыла быһыы¬тынан барара былыргыттан биллэр. Арай бу быраабыла икки өттүттэн сөбүлэһиилээх эрэ буолуохтааҕа ирдэниллэр. Урукку кэмҥэ уолаттар икки ардыларыгар биир бииргэ киирсии туох да сэбэ-сэбиргэлэ суох ким «Бүттүм» диэр диэри ыытыллара. Чаҕыйан куотуу, сытан биэрии эбэтэр мурун хаана тоҕуннаҕына быһаарсыы бүппүтүнэн ааҕыллара. Биир бииргэ утарыта көрсөн охсуһуу киһиттэн улахан тулуурдаах, бэйэни кыана туттар буолууну эрэйэр. Кыаттарбыт киһи өссө улахан тулуурдаах, кыһыытын-абатын өссө кыана туттар буолара табыллар. Ол аата кыаттарбыт киһиттэн бу дьон бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара, салгыы олохторо улахан тутулуктаах буолан тахсарын бэлиэтиир. Кыаттарбыт киһи бэйэтин билиммэккэ эйэлэһимтиэтэ суох буолуута, өсөһөн-ньоҕойдоһон туруута салгыы бардаҕына араас сэби-сэбиргэли туттууга тиийэн бу дьон олохторун улаханнык аймыан сөп. Бэйэни кыайан туттуммат буолуу кэлин кэмҥэ уолаттар ортолоругар олус тарҕанна. Биирдиилээн бэйэ икки ардыгар быһаарсыылар элбэх буолан, күргүөмүнэн киирсиилэргэ тиийэн хаалар буоланнар, кыайбыт-тар кырбааччыларга кубулуйуулара үгүстүк таһаарыллар буолла. Бэйэ-лэрин кыана туттан тохтотуммат эдэр уолаттар кыаттарбыт киһини хам тэпсэн хамнаабат оҥорон кэбиһэллэр, эчэтэллэр. Маннык быһаардахпытына бэйэни кыана туттубат, сыыһаны оҥороору гыннахха кыайан тохтотуммат буолуу кэлин кэмҥэ үөскээн тэнийэн эрэр майгы көрүҥэ буолар. Кырдьаҕас дьон атаахтык иитиллибит оҕо¬лор итинник майгылаах буолаллар диэн этэллэр. Ити аата, «Атаах оҕо түктэри майгына» диэн былыргыттан сылдьар өйдөбүл быһаарыытынан, оҕо бэйэтин букатын сатаан туттуммат, өйүнэн-санаатынан салайыммат буолуута ааттанар. Бэйэтин кыайан туттуммат киһи ханнык баҕарар быһыыны, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥоруон сөп. Ол эрээри тугу да оҥорбута барыта киһиттэн таһынан, сиэрэ суох буолан тахсыахтаах. Маннык быһыы ордук куһаҕан быһыылары оҥорууга биллэр. Ол быһыылар үксүгэр аһара баран дьон өйүгэр-¬санаатыгар букатын сөп түбэспэт быһыыларга кытта тиийэр буолбута үгүс дьону хомотор. Ийэ кут уонна салгын кут тус-туһунан өй-санаа буолалларын биир туоһутунан итирбит киһи өйө-көтүүтэ буолар. Биһиги быһаарыыбытынан киһи өйө көппүтүн кэнниттэн, кинини ийэ кута быһаччы салайар. Бу салайар кэмигэр сорох киһи бэрээдэги аһара кэспэккэ син киһи кур¬дук сылдьар. Онтон сорох киһи биирдэ итирдэҕинэ туох эмэ буруйу, аһара туттууну оҥоро охсор. Итирбит кырдьаҕас киһи элбэхтик үөрэр, кэпсиир, ыллыыр. Хаһан даҕаны аһара киэптэһэн, охсуһан барбыттара суох. Эгэ биирдэ эмэ киһини кырбыахтара дуо? Охсуһарга, киһини кырбыырга «Илиилэрэ бар¬бат» буола кыра эрдэхтэриттэн үөрэнэн хаалбыттара кинилэри бэрээдэги кэспэккэ сылдьалларын хаһан баҕарар хааччыйар. Сахалар аатырбыт ороспуонньуктара Манчаары араас ыарахан балаһыанньаҕа түбэһэ да сырыттар киһини өлөрөн хааны тохпотоҕо биллэр. Оннооҕор кини улаханнык кыыһыран-абаран туран Чоочо баайы өлөрөөрү сананан баран илиитэ баран кыайан өлөрбөтөх. Оччотооҕу кэмҥэ киһини өлөрүү диэн саамай ыар, хара айыы буолара уонна кыра эрдэҕиттэн аһара туттан кэбиһэргэ үөрэммэтэҕэ кинини тохтотоннор, олоҕун алдьаппыт киһиттэн иэс ситиһэр түгэн үүммүт кэмигэр «Илиитэ бар¬бат» буолбута чахчы. (14,162). Ити курдук оҕо кыра эрдэҕинэ иитии уонна үөрэтии хайдах барбы-тыттан киһи улаатан баран тутта-хапта сылдьыыта улахан тутулук¬тааҕа дакаастанар. Үчүгэй майгылаах дьону иитэн-үөрэтэн улаатыннарыы оҕо кыра эрдэҕиттэн утумнаахтык дьарыктаннахха эрэ кыаллыан сөбүн өссө төгүл бэлиэтиибит.

    Хос  быһаарыылар.     

1. Е.П.Попов. Үтүө үгэстэри үксэтэн иһиэххэ. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1986.- 80 с. 2. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.- 264 с. 3. Федоров Г.Е. Егоров Н.Ф. Сэргэ төрдүгэр сэһэн. Үһүйээннэр. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1991.- 160 с. 4. Осипов Н.М. Шичко ньыматынан арыгылааһынтан уонна табахтааһынтан босхолонуу. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.- 48 с. 5. Журнал «Техника молодежи» N 1, 1988 г. 6. Кондаков В .А. Санаа уонна тыл ис кистэлэҥ күүстэрэ. Дьокуус¬кай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1998.- 128 с. 7. «Чолбон» сурунаал. 2-с ньүөмэрэ, 1992 с. 8. Сэһэн Боло. Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо. Дьокуускай: «Бичик» нац. кн. кыһата, 1994.- 352 с. 9. Газета «Якутия». 23 декабря 2000 год. 10. Михаил Соров. Отчут уонна лыахчыт. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1993.- 64 с. 11. Сүүрбэһис үйэ кэпсээнньиттэрэ: Саха прозаиктарын айымньыла¬рын антологията. Дьокуускай: «Бичик», 2000.- 353 с. 12. В.Ф.Трощанский. Наброски о якутах якутского округа. Под ред. и с прим. Э.К.Пекарского. Казань: Типография Императорского Уни¬верситета, 1911.- 144 с. 13. Е.Д.Андросов. Оруоһуттар. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 2000.- 288 с. 14. Предания, легенды и мифы саха ( якутов ). Новосибирск, «Нау¬ка» Сибирская издательская фирма РАН,- 1995.- 400 с. Автор Каженкин Иван Иванович