Аһылыгы наардаан аһааһын

АҺЫЛЫГЫ НААРДААН АҺААҺЫН

Киһи этигэр-сиинигэр, доруобуйатыгар туох аһылыгы аһыыра олус улаханнык дьайар. Айылҕаҕа үөскүүр уонна үүнэр аһылыктар киһи этигэр-сиинигэр ордук иҥэмтэлээхтэр. Итини тэҥэ киһи уһун үйэтин тухары ханнык аһылыгы аһыырга үөрэммитэ этигэр-сиинигэр эмиэ улахан оруолу ылар. Кэнники кэмҥэ дьон аһыыр аһылыктарын үөрэтэр учуонайдар араас суол астары тус-туһунан наардаан аһаатахха, киһиэхэ ас иҥэмтэтэ уонна туһата улаатар диэн этэллэр. Кинилэр ити арыйыыларын, киһи иһэ-үөһэ аһы буһарарга аналлаах үлэлэрин дириҥник чинчийэн үөрэ¬тэннэр олохтоохтук дакаастаан эрэллэр. Кинилэр быһаарыыларынан дьон аһыыр астарын ханнык төрүккэ олоҕурбуттарыттан көрөн маннык түөрт суол көрүҥҥэ араартыахха сөп: 1. Уулар. Манна араас көрүҥнээх убаҕас, иһиллэр астар барылара киирсэллэр уонна итилэри хайаан даҕаны аһыах төһө эмэ иннинэ, ба-рыларын бииргэ иһэргэ сүбэлииллэр. Оччоҕуна уу бастаан киирэн киһи куртаҕын сайаан, ыраастаан саҥа аһылык киирэригэр бэлэмниир. Онтон ууну хойутаан, аһыы олорон эбэтэр аһаан бүтэн баран истэххэ, уу куртахха киирэн аналлаах симэһининэн, силинэн буккуллан, ыстанан буһарарга бэлэмнэммит аһылыктан симэһини суурайан туһалыаҕынааҕар буортуну оҥорор. Ити иһин ууну, аһыыр кэмҥэ эбэтэр аһаан баран испэккэ, хайаан да аһыах иннинэ эбэтэр аһылык быыһыгар иһэргэ сүбэлииллэр. 2. Эт уонна балык астар. Бу астары атын астары кытта буккуйбакка бэйэлэрин эрэ эбэтэр оҕуруот астарын кытта холбуу булкуйан сиэтэххэ буһарыыта табыллан туһата элбиир дииллэр. 3. Оҕуруот астара. Балары эт, балык эбэтэр бурдуктан оҥоруллубут астары кытта холбуу буккуйан эбэтэр бэйэлэрин да сиэтэххэ киһиэхэ сөптөөхтүк иҥэллэр эбит. 4. Бурдуктан оҥоруллар астар. Маннык астары бэйэлэрин аҥардас¬тыы эбэтэр оҕуруот астарын эрэ кытта холбуу сииргэ табыллар диэн этэллэр. Кэлин кэмҥэ бурдуктан оҥоруллар аһылыктары кыратык арыыны кытта булкуйан сиэтэххэ ордук иҥэмтэлээх буоларын быһаардылар. Ити курдук аһылыгы үөрэтэр наука дьоно бу курдук тус-туһунан т±рүккэ олоҕурбут астары бэйэ-бэйэлэрин кытта букатын булкуйбакка эрэ аһаатахха, ас киһиэхэ ордук туһалаах уонна иҥэмтэлээх буолар диэн дакаастыыл¬лар. Биһиги, кинилэр ити арыйыыларыгар хаһыспаккабыт эрэ, тус-туһунан төрүттээх астары киһи иһэ-үөһэ буһаран туһаҕа таһаарары¬гар эмиэ тус-туһунан ферменнэри туһанар эбит диэн өйдөөтүбүт. Ити иһин, маннык аһааһын саҥа көрүҥүн дьон бары туһаннахтарына, сорох ис-үөс ыарыылара көҕүрүөхтэрин сөп эбит диэн баҕа санаалаахпыт. Маннык үөрэх баар буолбутун биһиги «перестройка» кэнниттэн биллибит. Ол гынан баран былыргы саха дьоно эттэрин, балыктарын уонна олор мииннэрин, атын аһылыктарыттан туспа арааран буһаран сииллэрин кырдьаҕастартан истэн билэбит. Кыра эрдэхпитинэ кырдьаҕас эбэбит Лөкүө ити курдук тэрийэн аһатара. Эт эбэтэр балык аһылыктары биир аһылыкка тотуохха диэри сиир этибит. Ол аата эт сиир киэһэҕэ биирдии кыра кырбас эти кытта миинин тото иһиллэрэ. Биир көрүҥнээх аһы тотуохха диэри сиэһин холобурун кэлин ыаллар кууруссалары иитэннэр сымыыты элбэхтик сиир кэмнэриттэн булуохха сөп. Эбэбит сымыыттарын аһылыкка биирдии киһиэхэ түөртүү эбэтэр биэстии тиксэр буолуор диэри мунньан баран биирдэ буһаран тото сиэтэрэ. Оччоҕуна бу аһылык аҥардастыы сымыыты сиэһин аһылыга буолара. «Сымыыты арыылаан сиир үчүгэй»,- диэн этэрэ эрээри билбэппитигэр тэптэрэн туустаан сиэһин ордук табыллар курдук этэ. Бу соторутааҕы кэмҥэ диэри саха ыалларыгар киэһээҥҥи аһылыктара ханнык аһылык бэлэмнэ¬нэриттэн тутулуктанан икки тус-туспа араастаах этэ: 1. Дьоро киэһэ. Ол аата, эт эбэтэр балык аһылыгы тото сиир үөрүүлээх киэһэ буолбутун бэлиэтэ. Маннык ураты эт эбэтэр балык аһылыгы тото сиир туспа киэһэ баара былыргы сахалар аһылыгы тус-туспа наардаан аһааһын ньымата доруобуйаларыгар ордук туһалааҕын үчүгэйдик билэллэрин көрдөрөр. Кинилэр ити билиилэрэ, эт уонна балык аһылыктарын хас аһылык аайы кыра-кыратык, атыттары кытта булкуйан буолбакка, биир аһылыкка тотуохтарыгар диэри сииллэригэр олоҕурар. Хата, ол оннугар үөрүүлээх дьоро киэһэлэр кэлиилэрэ, ыаллар төһө эт уонна балык саппаастаахтарыттан быһаччы тутулуктанан сөп буола-буола кэлэллэрэ биллэр. 2. Ньыха киэһэ. Үгүс саха ыалларыгар маннык киэһэлэр куруук кэ-риэтэ буолаллар. Бу киэһэ көннөрү арыылаах лэппээскилээх чэйи эбэтэр ханнык эмэ үрүҥ ас үөрэтин иһэн эбэтэр суораты тото сиэн баран утуйуу буолар эбит. Оччотооҕу кэмҥэ сахалар аһылыктарын сүрүн көрүҥүнэн арыылаах лэппээски буо¬лара дииллэр. Ордук сыаналанар бурдук аһылыгынан арыылаах алаадьы буолара. Алаадьыны ууллубут арыыга уган, булкуйан сиэниллэрэ. Билигин бурдук астар арыыны кытта булкустахтарына ордук иҥэмтэлээхтэрэ быһаарыллыбытын кэнниттэн сахалар аһылык туһунан билиилэрэ дириҥ төрүттээҕэ быһаарыллар. Сылгы уонна ынах сүөһүлэри сахалар былыр-былыргыттан иитэн туһаналлар. Ити иһин кинилэр аһыыр астара барыта бу дьиэ сүөһүлэ-риттэн оҥоруллан тахсар аһылыктар. Урукку кэмҥэ саха дьоно аһыйбыт үрүҥ аһы ордук элбэхтик аһыыр эбиттэр. Ол эбэтэр кинилэр сылы быһа суораты, ымдааны, тары, быыппаҕы уонна кымыһы куруук аһыы, иһэ сылдьаллара. Бу астартан ордук тэнийбит уонна элбэх¬тик аһаныллар астарынан суорат, ымдаан уонна тар буолалларын бэ¬лиэтииллэр. Уһун үйэлэр тухары саха дьонун истэрэ-үөстэрэ, эттэрэ¬-сииннэрэ аһыйбыт үрүҥ аска үөрэнэн хаалбыттар. Билиҥҥи аһааһын на¬уката этэринэн аһыйбыт үрүҥ аска үөскүүр араас бактериялар киһиэхэ аһы¬лыгы буһарарыгар быһаччы көмөлөһөллөр. Былыргы сахалар аһылыктарын биир биллэр уратытынан бары аһылык¬тар кэннилэриттэн аһыйбыт үрүҥ аһы, суораты, утуйуох эрэ иннинэ сиэниллэрэ буолар. Итини кырдьаҕас эбэбит Лөкүө: «Суоратта сиэн искитин үрүҥнээн»,- диэн ааттыыра. Оччоҕуна, үрүҥ ас куртахха кэнники киирэн, атын астар буһууларыгар көмөлөһөр диэн этэрэ. Билигин аһылык үөрэхтээхтэрэ үрүҥ аска үөскүүр бактериялар ас буһуутугар олус туһалаахтарын билэн, аһылыкка эбиискэ туттарга сүбэлииллэрэ бу быһаарыы олус таба буоларын бэлиэтиир. Сахалар былыр-былыргыттан ынах арыытын уулларан дьэҥкир арыы оҥорон хаһаанан туһаналлара. Кэлин сэбиэскэй былаас кэмигэр арыыны маннык уулларан туһаныы суох буолбута. Кытайдар аһылыктарыгар билигин даҕаны ууллубут арыыны киэҥник туһаналлар уонна улахан туһалаах диэн билинэллэр. Биһиги саха дьоно, урукку кэмҥэ олорбут төрүттэрбит уһун үйэ¬лээх эбиттэрин билигин бэчээттэн эрэ билэбит. Билигин баар саха дьоно Россия атын омуктарыттан саамай кылгас үйэлээххэ кубулуйбуттар. Маннык балаһыанньа үөскүүрүгэр, кэнники кэмҥэ быраҕан кэбиспит, урукку төрүт аһылыктарбыт киһи үйэтэ уһууругар чахчы көмөлөһөллөр эбиттэрин умуннарыылара тириэрдибитин өссө да итэҕэйэ иликпит. Ол иһин ханнык баҕарар омуктар ас буһарар куукуналарын үөрэҕин аҥар¬дастыы үтүктэ сылдьыбакка, кинилэртэн дириҥник үөрэтиллибит уонна чахчы туһалаах өрүттэрэ өр кэмҥэ дакаастаммыт эрэ саҥаны киллэ¬риилэри ылынарбыт эбитэ буоллар, үгүс сыыһалары оҥостуо суоҕа эти¬бит. Ол курдук кэнники аҕыс уон сыл устата кырдьаҕас эбэлэрбит би¬лиилэринэн уонна бэлэмнээһиннэринэн аһаан-сиэн кэлбиппит эбитэ буоллар араас элбэх ис-үөс ыарыыларыттан босхолонуо эбиппит буолуо. 154 саастаах Зора Агха диэн Турция олохтооҕо уһун үйэтин ту¬хары бэрт аҕыйах араастаах аһы аһаабыт. Ол курдук кини сүрүн аһы¬лыгынан күн уотугар хатарыллыбыт хара килиэп уонна араас оҕуруот астара буолар эбиттэр. Эти уонна сымыыты олох аҕыйаҕы сиир эбит. Кини уһун үйэтин тухары үрүҥ килиэби, саахары сиэбэтэх, ары¬гыны да испэтэх, олус боростуой уонна биир аһылыгынан аһылыктаммыт. Бэйэтин 154 сааһыгар олус доруобай, бэйэтин кыанар, куруус¬чутунан үлэлээн ыарахан да таһаҕастары таһа сылдьыбыт. Кэлин кэмҥэ дьон олохторо тупсан иһиититтэн, ол аата, аһылык арааһа элбээһиниттэн биир киһи олоҕо хайдах кылгаан иһэрин сүрэх ыарыыларын үөрэтээччи доктор Поль Уайт маннык быһаарар: - Эр дьон 45 саастарыгар тиийиилэригэр араас аһы кыайа-хото аһааннар, уойаннар, ыйааһыннара 10 эбэтэр 15 киилэнэн эбиллэр. Онно эбии массыынанан эрэ сылдьыы уонна сытан эрэ телевизор көрүүтэ эбиллэн бу киһи сүрэх эбэтэр бүөр ыарыһах буолар. Бу кэмҥэ кини инсульт эбэтэр инфаркт буолан өлөн да хаалыан сөп. Эр дьон үйэлэ¬рин кылгааһынын сэкириэтэ итиннэ сытар. Дьон доруобуйалара мөл¬төөн барыыта хас да уонунан сыллар усталарыгар ити курдук сыыйа бэлэмнэнэн иһэр. Биһиги «Оҕус оту эрэ сиир эрээри – улахан»,- диэн этиини таба сыаналыы иликпит. Олус уһун үйэлээх дьон үйэлэрин тухары наар биир аһылыгынан аһылыктанар эбиттэр. Киһи куртаҕа биир аһылыгы куруук буһарарга үөрэнэн, бу үлэни кыайыылаахтык оҥорор, онтон куртахха араас аһылыктар бииргэ симиллэн хааллахтарына ханнык да кыаҕа, наукаҕа чугаһатан эттэххэ, аһы буһарар ферменнэрэ тиийбэтэ чахчы. Аһылыгы наардаан аһааһын туһата итиннэ саһан сыл¬дьар. Бурдук ас куртахха буһуутугар арыы баар буолуута аһылык ордук иҥэмтэлээхтик иҥэрин хааччыйар. Ол аата арыылаах лэппээски, арыылаах алаадьы киһиэхэ хайа да Атын астааҕар ордук иҥэмтэлээхтик иҥэллэрэ быһаарыллар. Эт уонна балык астары бурдуктан оҥоруллар астары кытта буккуйбатахха буһуу¬та табыллан ордук иҥэмтэлэнэр диэн этэллэр. Саха дьоно былыр-былыргыттан сылгы, ынах сүөһүлэри иитэннэр эт аһылыкка үөрэммиттэр. Кинилэр сүөһү этин ханнык чаастара киһиэхэ ордук туһалаахтарын уонна иҥэмтэлээхтэрин быһааран аһылыктарыгар туһаналлар. Сүөһү этиттэн көм этэ улаханнык сыаналаммат ас. Көм эккэ быччыҥтан ураты араас туһалааҕа аҕыйах. Өссө маннык эти «Хара эт» диир этэ эбэбит. Оҕо сылдьан уҥуоҕу тиниктии олоруоҕу сүрэҕэлдьээн оонньуу бара охсоору көм эти уурдараары гыннахха эбэбит бу хара эт, киһиэхэ туһата аҕыйах диэн этэрэ уонна уҥуохтааҕыттан үллэрэн биэрэ сатыырын оччолорго соччо аахайбакка аһаран иһиллэр этэ. Урукку кэмнэргэ уҥуохтаах уонна сыалаах эт сахаларга ордук сыаналанар этэ. Киһи этэ-сиинэ аҥардас көм эккэ эрэ буолбакка уҥуох силгэлэригэр, өҥүргэстэргэ уонна силиигэ ордук наадыйар. Уҥуох силгэлэрэ уонна силиитэ киһи этигэр-сиинигэр, сүһүөхтэригэр туһалара ордук улахан. Сахалар аһылыктарыгар дырыһааҥкы диэн ас баар. Бу ас туйахтан уһуннук буһаран оҥоруллар уонна киһи сүһүөхтэригэр, уҥуоҕар быһаччы тиийэр олус туһалаах ас буолар. Биир кэпсээҥҥэ ыаллартан дьахтар ордук тупсан, үчүгэй көрүҥнэнэн, онтон эр киһи төһө да улаханнык ыалдьыбатар да мөлтөөн-ахсаан испиттэр. Ытыктанар кырдьаҕастан тиийэн анаан-минээн сүбэлэтээри ыйыппыттар: - Хайдах манныгый? Ас үтүөтүн эр киһибэр хатаҕалаан аһата сатыыбын, эт көмүн куду анньан биэрэбин, бэйэм уҥуоҕун тиниктиибин,- диэн дьахтар кэпсээбит. Ону кырдьаҕас истэн баран аны эккитин атастаһан сиир буолуҥ диэн сүбэлээбит. Билигин дьон эти аҕыйаҕы сиир буолла. Yксүгэр маҕаһыынтан аҕыйах киилэ эти атыылаһан аҕалан атын аһы кытта булкуйан сииллэр. Аҕыйах киилэ эти дьахталлар атыылаһалларыгар уҥуоҕа суоҕуттан талан ыла сатыыллар. Сыыһа аһыырбыт саҕаланыыта итиннэ саһан сылдьар. Аҕыйаҕы атыылаһарбытыгар көм этиттэн ыла сатыырбыт эппит ордук туһалаах өттүлэрин туһаммакка хаалларарбытыгар тириэрдэр. Киһи кырдьа баран истэҕинэ бэйэтин этин-сиинин туругун сатаан быһаарарга үөрэнэр. Ол иһин ханнык аһылыгы хаһан аһаатахха куртахха хайдах дьайарын быһааран билэр кыахтанар. Ол аата, хас киһи барыта киниэхэ ханнык аһылык ордук табылларын үөрэтэн билэ сылдьара туһалаах. «Киһи үйэтин тухары үөрэнэр» диэн этии ордук улахан өттө ханнык аһылыгы хаһан аһыыры билиигэ ананар. Онон, сааһыран истэхпитинэ сайдан иһэр өйбүт-санаабыт көмөтүнэн куруук бэйэ¬бит эппитин-сииммитин кэтээн көрө сылдьарбытын, туох эмэ уларыйдаҕына көннөрөн биэрэрбитин умнубаппыт ордук буолуо этэ. Автор Каженкин Иван Иванович.