Сомоҕолоһуу

СОМОҔОЛОҺУУ

Омук сайдыыта, ахсаана эбиллиитэ атын омуктуун холбостоҕуна эрэ үөскүүрүн сахалар былыр-былыргыттан билэн олохторугар туһаналларын “Уу чугаһа, уруу ырааҕа ордук”, “Хаан тупсарыыта” диэн этиилэрэ баара быһаарар. Биһиги сахалар уһун кэмҥэ нууччалардыын бииргэ олороммут, кинилэр тылларын, үөрэхтэрин баһылаатыбыт, ону тэҥэ, эт-сиин холбоһуута бааһынайдары үөскэтиитэ эмиэ элбэх. Арай бу икки тылланыыбыт, икки омук өйүн-санаатын баһылааһыммыт бэйэбит испитигэр хайдыһыыларга тириэрдэрин “Үс саха үөскээһинэ” диэн этии баара быһаарар. Урукку “Үс саха үөскээһинэ” диэн үлэбитигэр быһаарбыппыт курдук тус-туспа итэҕэллээх икки омук дьоно бииргэ олорон бэйэ-бэйэлэрин кытта холбостохторуна, икки омуктар үстүү аҥы арахсаллар, “Үс аҥы бардылар” диэн этии ону быһаарар. Бу арахсыы кэнниттэн хайалара баһылаан, салайан, сайдан барара хаттаан быһаарыллар кыахтанара омуктарга улахан хамсааһыны үөскэтэллэр. Омуктар сайдыыларын сокуона дьайыытын билигин, иһитиннэрэр, биллэрэр тиэхиникэ сайдыбыт кэмигэр ордук билэбит. Ол курдук бу кэмҥэ арабтар сайдар, үүнэр кэмнэрэ кэлэн, ол омуктарга улахан хамсааһыннар саҕаланнылар. Биһиги сахалар билигин икки омук тылын баһылааммыт, өйбүт-санаабыт сайдыыта үрдүк таһымҥа тахсыбытынан, бу арахсыы кэлиитигэр нууччалары баһылыыр оруолу ылар кыахтаныахпытын сөбө билиннэ. Бу үөскээбит кыаҕы омукпут сайдыытыгар таба туһаныы биһигиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолла. Биир санаалаах дьон бииргэ түмсэр кыахтаахтар. Сахабыт сирин харыстааһын хас биирдии саха киһитин ытык иэһэ буолар кэмэ кэллэ. Саха сирин үрэйиигэ, саха тылын мөлтөтүүгэ тула өттүттэн түһүнүү салҕанан баран иһэрин түмсүүлээх буоллахпытына, сахалыы таҥарабыт итэҕэлин оннугар түһэрдэхпитинэ, саҥа “Харыстас” таҥараны олоххо киллэрдэхпитинэ эрэ тохтотуохпутун сөп. Биһиэхэ, Саха сиригэр өй-санаа туһунан үөрэх сэбиэскэй былаас суох оҥорбутуттан ыла хаалан, умнуллан сылдьар. Өй-санаа уратылара киһи олорор олоҕуттан быһаччы тутулуктаахтар диэн бары үөрэхтээхтэр этэллэрин биһиги эмиэ туһаныахпытын сөп. Ол курдук олох уратылара өй-санаа уратыларын үөскэтэллэрэ хаһан да хаалан хаалбаттар. Россия киэҥ киэлитин алта гыммыт биирин ылар киэҥнээх сиргэ олорор саха дьоно бары биир тыллаахпыт иһин, бары биир өйдөөхпүт-санаалаахпыт диэн этэр кыаллыбат. Билигин ырыынак кэмэ кэлэн баай-мал үллэһиллэн дьадаҥылар уонна баайдар үөскээбиттэрин кэнниттэн, бу дьон өйдөрө-санаалара эмиэ тус-туспа арахсалларын билинэрбит кэллэ. Баай киһи «Бу үчүгэй», “Маны үтүктүҥ” диэн этэрэ уонна күн аайы туттар быһыыта дьадаҥы, үлэһит киһиэхэ хаһан да туолбат ыра санаата буолара олоххо баар буолла. Дьадаҥылар, үлэһиттэр баайдар, тойоттор араас этиилэрин ыраас мууска ылыммакка, улаханнык сиидэлээн баран, бэйэлэригэр туһалааҕын эрэ талан ылан ылыныахтара этэ. Итини тэҥэ үөрэҕи-билиини нууччалартан ылыныыбыт, барыга бары үтүктэ, батыһа сатааһыммыт биһиги биир санааланыыбытыгар улахан охсууну оҥороруттан, билигин биир санаалаах буолуубут өссө үөскүү, олохсуйа, оннун була илик. Ол аата тугу үчүгэй, тугу куһаҕан диэн быһаарыыбытыгар нууччалар диэки тардыһыылаах тус-туспа арахсыы баара, биир санааланыыбыт суох буолуутугар тириэрдэр. Онон биир санаалаах, сомоҕолоһуулаах буолуубутугар, бу үөскээбит өй-санаа уратыларын таба өйдөөн олохпутугар таба туһанарбыт, туһалаах өрүттэрин булан иҥэринэрбит, сайыннарарбыт ордук этэ. Сахаларга “Үрүҥү – үрүҥ, хараны – хара” диэн этии былыргыттан баар. “Үрүҥү, хараны сатаан араарбат” буолуу олоххо таба суолу тутуһууну, киһи буолууну суох оҥорор. Омук бииргэ сомоҕолоһуута, биир санааланыыта үчүгэйи уонна куһаҕаны биирдик өйдөөн араарыытыттан, олоххо туһаныытыттан, биир тылынан ааттааһыныттан үөскүүр. Ол аата, үчүгэйи, үрүҥү үрүҥ, онтон куһаҕаны, хараны хара диэһин биир өйдөбүллээх, биир тыллаах буолара уонна соннук туттуллара омук биир санаалаах, түмсүүлээх буолуутугар тириэрдэр кыахтаах. Биир кэлим сомоҕолоһуулаах буолуубутун ситиһиигэ өйбүт-санаабыт биир буолуутун, үчүгэйи уонна куһаҕаны биирдик өйдөөн, ылынан, тус-туспа арааран олоххо туһанарбыт ирдэнэр. Үчүгэй уонна куһаҕан кэмэ кэллэҕинэ эргийэн, уларыйан биэрэллэрин таба өйдөөн олоххо туһаныыга хайа да өттүгэр аһара барбат буолууну сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиилэрин тутуһуу үөскэтэрин туһаныа этибит. Онон сахалар былыр-былыргыттан тутуһар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиилэрэ аан бастаан Күн уонна Сир халбаҥнаабат тутулуктарын быһаарар уонна өйгө-санааҕа сыһыаннаан куруук тутуһуллуохтааҕын таба өйдөөн олохпутугар туһаныахпыт этэ. «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этии сахалыы «ай», «айыы» диэн тылларбытыгар иҥэн сылдьар. Бу «ай», «айыы» диэн тылларбыт үчүгэйи уонна куһаҕаны холбуу, бииргэ быһаараллара икки өрүттээх өйдөбүлү үөскэтэрин уларыппакка туһаныы биир өйдөөх-санаалаах буолууну төрүттүүр. Бу өй-санаа үөрэҕэр атын омуктартан ураты билиибитин эстибит сэбиэскэй былаас саҕаттан нууччатыйбыт тыл үөрэхтээхтэрэ уонна нуучча тылын учууталлара, учуонайдар суох оҥорор санааларын билигин да хааллара иликтэр, бу икки өрүттээх өйдөбүллээх тылбытын билигин да уларытаары оҥостоллорун тохтотуохпут этэ. Сэбиэскэй былаас кэмигэр аҕыйах ахсааннаах омуктары симэлитэн нууччаларга кубулутуу былаан быһыытынан ыытыллан испитин бары билэбит, умна иликпит. Саха буолуу букатыннаахтык бобулла сылдьыбытын тэҥэ, саха тылын хааччахтааһын бары өттүттэн ыытыллара, тылбытыгар куһаҕан өттүгэр дьайыылаах уларытыылары киллэрбиттэрэ. Билигин «перестройка» уларыта тутуутун кэнниттэн сэбиэскэй былаас кэмигэр үчүгэйдик, далбардана, маанылана сылдьыбыт суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, нуучча тылын учууталлара уонна үгүс учуонайдар билигин даҕаны оччотооҕу, сэбиэскэй кэмнээҕи үөрэҕи салҕаан иһэллэр. Учууталлар, учуонайдар оҕолору сахалыы үөрэтиини хааччахтыы, аҕыйата сатыыр буоллахтарына, суруйааччылар уонна тыл үөрэхтээхтэрэ сахалыы өйү-санааны буккуйалларын өссө даҕаны тохтото иликтэр. Тылбыт үөрэхтээхтэрэ сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн өйү-санааны быһаарар этиилэрин билбэттэрэ ордук хомолтолооҕын тэҥэ, бу билбэттэрин эдэрдэри, атын ыаллар оҕолорун үөрэтиигэ киллэрэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну холбуу биллэрэр айыы диэн тылбытын аҥардастыы үчүгэй эрэ оҥороору, онтон куһаҕаны туспа арааран «аньыы» диэн саҥа тылы булан туһаннара сатыыллара олус улахан сыыһа, сахабыт тылыгар, өй-санаа үөрэҕэр буккууру оҥороллор. Тылбыт үөрэхтээхтэрэ “аньыы” диэн саҥа тылы булан киһи биир баһынан, мэйиитинэн толкуйдаан үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорорун бэлиэтиир айыы диэн соҕотох тылбытын икки аҥы араараары, икки тус-туспа тыл оҥороору оҥостоллор. Сахабыт тылын харыстыылларын оннугар алдьатар, үрэйэр санаалаахтар. Өй-санаа үөрэҕин буккуйууну, айыы диэн тылбытын уларытыыны биһиги бары оҥорор, тутар үлэһиттэр, уустар утарабыт. Тоҕо диэтэххэ, дьиэ иһигэр олорон кумааҕыны эрэ көрөр тыл үөрэхтээхтэринээҕэр үлэлии, ону-маны бэйэтэ тута-оҥоро сылдьар дьон айыыны оҥоруу диэн киһи билбэтин, оҥорботун оҥоруу буоларынан киһи олоҕор ордук кутталлааҕын уонна оҕону үөрэтиигэ табыллыбатын чуолкайдык арааран билэллэр, “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи бары үлэһиттэр тутуһаллар. Уһун, хас эмэ тыһыынчанан сыллар усталарыгар сахалар киһи өйүн-санаатын, саҥаны айарын бэлиэтиир тыллара биир эрэ. Бу “ай” диэн тыл буолар. Ай диэн тыл киһи санаатын быһаарар буолан үчүгэйэ, куһаҕана соччо биллибэт буоллаҕына, киһи тугу эмэ илэтигэр оҥорон таһаардаҕына, “айыы” диэн тылынан этиллэр. Бу тыл “ыы” диэн ытааһын сыһыарыытынан бүтэрэ куһаҕан өттө улааппытын биллэрэр. Айыы диэн тылы элбэхтик туттар, улаханнык саҥарар дьон ытааһыҥҥа тиийиэхтэрэ. Айыы диэн тыл киһи өйүн-санаатын, оҥорор быһыылара хайдахтарын быһаарар соҕотох тылбыт. Бэйэтэ икки өрүттээх; үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны айыыны холбуу иҥэринэн сылдьар тылы сатаан саҥарбатаҕа буолан дьону албыннаан икки аҥы араарыы, саҥа тылы, “аньыы” диэни булан киллэрэ сатааһын сахалар өйдөрүн-санааларын икки аҥы араарыыга, икки бастаах дьону оҥоро сатааһыҥҥа, сомоҕолоһуубутун суох оҥорууга аналланар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр сахалары суох оҥоро, симэлитэ сатааннар киллэрэ сатаабыт тыллара “аньыы” диэн тыл буолар. Бу “аньыы” диэн тыл сахаларга хаһан да суох этэ, ханнык да тылдьыкка киирбэтэҕэ. Сахаларга “ан” диэн төрүттэн аны, анньыы диэн тыллар үөскүүллэр. Бу тыл өйү-санааны быһаарарга ханнык да сыһыана суох. Ол курдук «ын» дорҕоон ыгыллартан, ынчыктыыртан атын ханнык да туһалаах хамнааһыны үөскэппэт, өйгө-санааҕа ханнык да сыһыана суох дорҕоон буолар. Бу саҥа, урут суох тылы булан киллэрэ сатааһын сахалары үрэйэргэ, өйдөрүн-санааларын тус-туспа, икки аҥы араартыырга аналланарын билиэхпитин наада. Туспа, атын омук тылынан ийэлэрин, аҕаларын, эһэлэрин, эбэлэрин ааттыыр, нууччалар үчүгэйи “хорошо”, онтон куһаҕаны “грех” дииллэрин быһаччы үтүктэн, үчүгэйи “айыы”, онтон куһаҕаны “аньыы” диэн этэр саҥа, нууччатыйбыт омугу үөскэтээри, онон сахалары ыһаары, үрэйээри оҥостоллор. Бу саҥа «аньыы» диэн тылы суох оҥоруу, аны туттубат буолуу сахалар үрэллэн иһиилэрин тохтотуо этэ. Өй-санаа үрэллиитин суох оҥоруу сахалар сомоҕолоһууларыгар, биир өйдөөх-санаалаах, ол аата үчүгэйи уонна куһаҕаны биирдик өйдүүр түмсүүлээх омук буолалларыгар тириэрдэр кыахтаах. Нууччалары быһаччы үтүктээччилэр саха тылын, өйүн-санаатын буорту оҥороллор, сахалары икки аҥы араара сатыыллар. Ол быһыылара остуоруйа диэн олохпут кэпсээнин саҥа “устуоруйа” диэн тылынан солбуйан, саҥа, ыраас лиистэн устуоруйалаах саҥа омугу үөскэтэ сатааһынтан биллэр. Итини тэҥэ айыы диэн тылбытын икки аҥы араарыы өйдөрө-санаалара туруга суох эдэрдэри үөскэтэн омукпут ахсаана өссө аҕыйыырыгар тириэрдиэн сөп. Өй-санаа буккуллуута үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну икки аҥы араарыыттан, үчүгэйи атын, онтон куһаҕаны туспа тылынан ааттааһынтан үөскээн тахсар. Бу быһыы ордук улахан охсууну эдэрдэргэ оҥоруон сөп, оҥорор да кыахтаах. Ол курдук айыы диэн тылы өрө тутуу эдэрдэр үчүгэйи уонна куһаҕаны табан араарбаттарыттан элбэх айыыны, саҥаны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро охсоорулар сыыһа-халты туттунуулары оҥороллоро элбээн, эдэр олохторун кылгатан кэбиһэр кыахтаналларыгар тириэрдэрин таба өйдүөххэ. Өйү-санааны икки аҥы арааран үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа тылларынан ааттааһын өй-санаа өйдөбүллэригэр, үөрэҕэр сөп түбэспэт, халыйыыны үөскэтэр. Киһи биир мэйиитинэн быһааран үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны, иккиэннэрин хаһан баҕарар оҥорор кыахтааҕын хаһан да буккуйумуохха. Бу сахалар былыр-былыргыттан илдьэ сылдьар ураты билиилэрэ, биһиги өй-санаа үөрэхпит төрүт тутулуга буолар. Ол иһин ордук күүскэ харыстыахпыт этэ. Саха дьонугар урут ханна да суох «аньыы» диэн тылы булан киллэрэ сатааһын «Туох барыта икки өрүттээх» диэн төрүт билиибитин суох оҥоро сатааһын буолар. Ол иһин сахаларга олус кутталлаах, улахан сыыһа, өйү-санааны халытыы буолар. Бу тылы нууччалары быһаччы үтүктэн «грех» диэн куһаҕаны оҥорууну бэлиэтээн этэллэрин үтүктэн киллэрэ сатыыллар, сахалыы айыы диэн тыл бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну холбуу ылан бэлиэтиирин умуннараары, суох оҥороору сананаллар. Киһи оҥорор үчүгэй уонна куһаҕан быһыыларын тус-туспа тылынан ааттааһын кэнниттэн үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорор дьон тус-туспа баран арахсыахтарын сөп. Ырааҕы билгэлээн быһаардахха үчүгэй «айыы» диэн дьон уонна куһаҕан «аньыы» диэн дьон тус-туспа барыылара, арахсыылара саҕаланыыта саха дьоно үрэллиилэригэр тириэрдэр кыахтааҕа, биһиги түмсүүлээх буола, сомоҕолоһо сатыырбытыгар сөп түбэспэт. Онон «айыы» диэн бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээх тылбытын харыстааһын, уларыппат буолуу сахалыы өйү-санааны, сахалары барыларын харыстааһын, бииргэ сомоҕолооһун диэн буолар. Ити курдук сомоҕолоһуубут, биир санааланыыбыт төрүтэ ханна баарын буламмыт, сыыһабытын көннөрөр кыахтанаммыт саха дьоно үрэллибэттэрин, тус-туспа барбаттарын, биир санааланыыларын үөскэтиэхпит.