Америка Холбоһуктаах Штааттара: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Көннөрүү туһунан суруллубатах |
|||
78 устуруока:
[[XIX үйэ|XIX үйэҕэ]] АХШ [[Франция]]ттан, [[Испания]]ттан, Холбоhуктаах Хоруоллуктан, Мексикаттан уонна Арассыыйаттан сирдэри ылбыта, уонна [[Тексас Республиката|Тексас]] уонна [[Хауайи Республиката|Хауайи]] республикаларын аннексиялаабыта. [[1860-с]] сс. дойду [[агрикултуура|аграр]] Соҕуруута уонна [[индустрия|индустриал]] Хотута штаттар бырааптарын уонна [[кулуттааhын]] институтун туhунан мөккүөрдэриттэн сылтаан [[Америка олохтоох сэриитэ]] буолбута. Бу сэриигэ Хоту кыайыыта дойду эстиитин тохтоппута уонна кулуттааhыны суох оҥорбута. [[Испания-Америка сэриитэ|Испания-Америка сэриитин]] уонна [[Бастакы аан дойду сэриитэ|Бастакы аан дойду сэриитин]] кэннилэриттэн АХШ сэрии күүһэ статустаммыта. [[1945]], [[Иккис аан дойду сэриитэ|Иккис аан дойду сэриититтэн]] АХШ бастакы ядернай сэрии сэптээх дойду, [[Холбоhуктаах Нациялар Көмүскэл Сүбэтэ|Холбоhуктаах Нациялар Көмүскэл Сүбэтин]] олохтоох кыттааччыта уонна [[NATO]] тэрийээччи кыттааччытын быhыытынан тахсыбыта. [[Тымныы сэрии]] бүтүүтүн уонна [[Сүбэ Унията]] эстиитин кэнниттэн АХШ соҕотох [[суперкүүс]] буолбута. Дойду глобал сэрии хоромньулааhынын 50% оҥорор уонна аан дойду бастыҥ экономика, [[политика]] уонна култуура күүһэ буолар.
==Салайыы==
Америка Холбоһуктаах Штааттара федеральнай республика. Федерал былаас АХШ Конституциятыгар олоҕурар. Салалта үс салаалаах: [[ситэриилээх былаас]], [[сокуону таһаарар былаас]] уонна [[сууттуур былаас]]. Штаттар былаастара эмиэ итинник арахсар.
=== Ситэриилээх былаас===
Ситэриилээх былаас диэн сокуону үлэҕэ киллэрэр салалта чааһа буолар. АХШ быыбар бэрэстэбиитэллэрэ АХШ президенын талаллар, кини ситэриилээх былаас ону тэҥэ [[сэриилээх күүс|сэриилээх күүстэр]] басхана буолар. [[Конгресс]] ылыммыт сокуонугар [[вето|ветоны]] ууруон сөп, оччоҕуна ол сокуон олоххо киллэриллибэт. Ону тэҥэ дьон номнуо ылыммыт сокуону тутталларыгар араас укаастары таһаарыан сөп.
Президент дьон уонна бизнес олоҕун хонтуруоллуур департаменнар иһин эппиэтинэһи сүгэр. Ол курдук, Урбаан департамена урбаан уонна бизнес туһунан быраабылалары оҥорор уонна таһаарар. Ол иһин Президент ол департамент тойонун бэйэтэ талар, уонна федерал сууттааччылары номинациялыыр. Ол гынан баран Сенат ону кытта сөбүлэһиэхтээх. Президент түөрт сыллаах болдьоххо талыллар.
=== Сокуону таһаарар былаас ===
[[Билэ:USCapitol.jpg|thumb|right|АХШ Капитолийын арҕаа кынана - АХШ Конгреһын дьиэтэ]]
Сокуону таһаарар былаас сокуоннары толкуйдуур. АХШга ол былаас АХШ Конгреһыгар сүктэнэр. Конгресс икки палаталаах.
Биир палаататын аата '''Бэрэстэбиитэллэр палааталара''' диэн ааттанар. Бэрэстэбиитэллэр ханнык эмит штаттан эбэтэр территорияттан талыллаллар. Бэрэстэбиитэллэрин ахсаана хас киһи ол штатка эбэтэр сиргэ олороллоруттан тутулуктаах. Бэрэстэбиитэл икки сылга талыллар. Бэрэстэбиитэллэр ахсаана билигин 435 киһи буолар. Бэрэстэбиитэллэр палаталара спикердаах. Президены уонна вице-президены кытта туох эмит буоллаҕына кини эбээһинэстэрин спикер толорор.
Иккис палааталарын аата '''Сенат''' диэн ааттанар. Сенатка хас биирдии штаттан икки сенатор үлэлиир. Ол иһин билигин 50 штаттан 100 сенатор үлэлиир. Президент дуогабар эбэтэр официал үлэһиттэри туруоруон иннинэ Сенат сөбүлэһиэхтээх. Сенатордар 6 сыллаах болдьоххо үлэлииллэр. АХШ вице президена Сенат спикера буолар.
Бэрэстэбиитэллэр уонна сенатордар араас сокуоннары киллэрлэллэр, ону бырайыак диэн ааттыыллар. Ханнык эмит бырайыак тута куоластаныан сөп, эбэтэр араас хамытыаттарынан тарҕанан дьүүлэнэллэр. Бырайыак сокуон буоларыгар икки палата иккиэн куоластыыллар, уонна президент илии баттыыр эбэтэр вето быраабын туттуон сөп. Президент ветолаатаҕына иккистээн Конгресска киирэр, онно үс гыммыттан икки куоластары хомуйдаҕына Президент вето уурар кыаҕа суох буолар.
Федерал систематыгар Конгресс штаттар сокуоннарын көнөтүк уларытар кыаҕа суох, ол оннугар Конгресс федерал харчыны мэктиэлиир, уонна ол сокуон штакка киирэригэр услуобуйаны үөскэтэр. Ол системата олус уустук тутулуктаах.
===Сууттуур былаас===
Сууттуур былаас диэн былаас биир салаата уонна сокуон туох диэн этэрин быһаарар. Сууттуур былаас АХШга Үрдүкү суутан уонна элбэх кыра сууттартан турар. Үрдүкү суут ханнык эмит сокуон Конституцияны кэһэр диэн эттэҕинэ ол сокуон "хоторбут" диэн быһаарыллар уонна үлэлээбэт буолар. Үрдүкү суут тоҕус судьуйалартан турар, Президент кинилэри сүбэлиир уонна Сенат бигэргэтэр. Ол кэнниттэн үлэттэн тахсыаҕар эбэтэр өлүөҕэр дылы судьуйанан үлэлиир. Ол буоллаҕына Президент атын киһини сүбэлиир. Сенат сөбүлэспэтэҕинэ Президент атын киһини булуохтаах.
Араас дьыалалартан (ол курдук Марбури Мэдисон утары дьыалатыгар) Үрдүкү суут Конституцияны хайдах ааҕарга соҕотох тылбаасчыт буолар уонна ханнык баҕар сокуону хотуон сөп.
== Нэhилиэнньэтэ ==
| |||