Киэһээҥҥи аһылык

КИЭҺЭЭҤҤИ АҺЫЛЫК

Сахалар былыр киэһэ эттэрин сиэхтэрин иннинэ чэйдэрин иһэллэр этэ дииллэр. Үлэлээн бүтэн дьиэлэригэр кэлэн баран күөстэрэ буһа¬рын кэтэһэ таарыйа, утахтарын ханнаран чэйдэрин иһэллэрин кэпсээннэртэн билэбит. Үлэттэн кэлээт да «Утахтарын ханнараары» чэйдэрин эрдэ иһэллэ¬рэ сахалар аһылыктарын культуратын биир биллэр уратыта. Бу аата, үчүгэй иҥэмтэлээх аһылыгы аһыахтарын иннинэ ууну, чэйи иһэн утахтарын ханнаран кэбиһэллэрэ доруобуйаларыгар ордук туһа¬лаах эбитин билэн үгэс оҥостон туһаналлар эбит. Үлэттэн кэлэн баран сынньанар кэмҥэ тото-хана аһааһын киһи этин-сиинин көрдөбүллэригэр ордук сөп түбэһэр. Тото аһаабыт киһи утуйуон баҕарар, хараҕа сабылла сылдьар буолуор диэри уута кэлэр, ханнык да хам¬сааһыннары оҥорор кыаҕа аҕыйыыр, сынньанарга, сытарга, утуйарга сөп буолар. Этэ-сиинэ үлэттэн сынньанар кэми¬гэр тото аһаабыт киһи ис уорганнара эрэ үлэлииллэр, эньиэр¬гийэтин ороскуота ас буһарыыга эрэ ороскуоттанан, аһаабыт аһа лап¬па үчүгэйдик буһар. Ол аата, сынньана, сытан эрэ, атын эньиэр¬гийэ ороскуота суох кэмигэр киһи этэ-сиинэ аһы ордук иҥэмтэлээхтик буһаран туһанар. Саха дьоно былыр киэһэ аһыыллар этэ диэн арҕааҥҥы үөрэхтээхтэр хомуруйаллар. Оччотооҕу эмп-том суох кэмигэр сахалар бүтүн Россия үрдүнэн биллэр уһун үйэлээх, ол аата бөҕө доруобуйа¬лаах дьон эбиттэрин умнан кэбистилэр. Сахалар уһун үйэлээхтэрин билигин, арҕаа омуктардыы аһааһыны киллэ¬рэннэр кылгаттылар, ортотунан ыллахха нууччалардааҕар хас да сылынан кылгас үйэлэммиппитин уонна эр дьоммут олохторун уһуна 58, дьахталлар – 72 сылга эрэ тиийэллэрин саҥа билэн соһуйабыт. Саха дьонун үйэлэрин ким кылгатта диэн чуолкай боп¬пуруоска билигин эппиэти хайа да наука кыайан биэрбэт, билбэтэҕэ буолаллар. Нуучча¬лар аһылыктарын үөрэхтэрэ сахалар үйэлэрин кылгатар диэтэххэ соччо сөбүлүөхтэрэ суоҕа эрээри, ити барыта кырдьыгын архив доку-муоннара бигэргэтэллэр. Ыраахтааҕы кэмин саҕана сахалар тустарынан суруйбут үөрэхтээхтэр бары сахалар уһун үйэлээх кырдьаҕастара олус элбэхтэрин уонна доруобуйалара бөҕөлөрүн бэлиэтээбиттэрэ сурулла сылдьаллар. Билигин арҕаа дойдулар үөрэхтээхтэрэ П.Брэгг киһи үлэттэн сын-ньанар кэмигэр, киэһэ эрдэ тото аһаатаҕына аһылыга утуйуор диэри буһан, тарҕанан бүтэрин бэлиэтиир. Ол курдук киһи сөптөөх аһылыгы буһарар кэмэ балтараа чаастан улаханнык ордубат диэн быһаарар. Киэһэ киһи үлэттэн-хамнастан сынньанар кэмигэр элбэх соҕус аһылыгы аһыыра этин-сиинин көрдөбүллэригэр ордук сөп түбэһэр. Бу кэмҥэ киһи элбэх эньиэргийэтин аһылыгы эрэ буһарыыга аныырыттан ас буһуута түргэтиир уонна аһылык ордук иҥэмтэлээх буолар. Киһи Айылҕаттан аналын быһыытынан күнүскү кэмҥэ сылдьар анал-лаах. Бу кэмҥэ кини күүһэ-уоҕа, эньиэргийэтэ элбэх. Элбэх хамсааһыннары, үлэни-хамнаһы оҥорор кэм - күнүскү кэм. Онтон түүн үчүгэйдик утуйан, сынньанан бэҕэһээ киэһэ тото-хана аһаабыт аһын иҥэринэн күүһэ-уоҕа эбиллэрин ситистэҕинэ сарсын күнүһүгэр ордук күүскэ үлэлиирэ табыллар.