Таҥара үөрэҕэ: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

 

Итэҕэйии – итэҕэли, таҥараны үөскэтэр. Киһи куруук биир санааны санаатаҕына, ол санаата үгэскэ кубулуйар. Үгэскэ кубулуйбут санаалар киһини бэйэтин салайар кыахтаналлар. Бу санаата үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санаа буоллаҕына, кэлин бэйэтэ бу санаатын итэҕэл, таҥара оҥостуон, ситиһэргэ дьулуһуон, толоруон сөп. Ол курдук оҕо кыра эрдэҕиттэн үчүгэй киһини үтүктэн үчүгэй киһи буола сатыыр баҕа санааланнаҕына, ол баҕа санаатын үгэс оҥостон ситиһиэн, толоруон, үчүгэй киһи буола улаатыан сөп.

Саха дьонун олохторун, таҥараларын үөрэҕин этиилэрэ өс хоһоонноругар кубулуйбуттарын билигин үөрэтэн туһана сылдьабыт. Киһи санаата өйгө-санааҕа дьайыытын туһунан өс хоһоонноро биһиэхэ элбэхтэр:

- Саҥарыаҥ иннинэ санаан көр.

- Киһи санаалаах, туу сүрэхтээх.

- Өйдөөх үтүөнү саныыр, акаары алдьархайы саныыр.

- Киһи санаата оҕус да, ынах да буолбатах.

- Ыйааһына чэпчээбит, санаата түспүт киһи.

- Санаалаах татыма, өйдөөх мөлтөҕө.

- Санаа холбостоҕуна, сүбэ түмүлүннэҕинэ, кыайтарбатах кыайыллааччы.

- Киһи тугу барытын кыайар, санаатын ууруо эрэ кэрэх.

- Туттуоҥ иннинэ толкуйдаа, кэрдиэҥ иннинэ кээмэйдээ.

- Тэбиэн саҕа хара санаатааҕар, түөн саҥа үрүҥ санаа ордук. (1,52).

- Киһи эриэнэ иһигэр, ынах эриэнэ таһыгар.

Саныыр санаабыт “ай” диэн тылбытынан этиллэн баспыт иһигэр саныыр буоламмыт үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана соччо араарыллан биллибэт буоллаҕына, ол санаабытын илэтигэр оҥорон таһаардахпытына, быһыыга кубулуттах-пытына “ай” диэн тылбытыгар “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэн куһаҕана элбэх буолан тахсара быһаарыллар. Саныыр санаабытын илэтигэр оҥорон таһаардахпытына эрэ үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарыллар кыахтанарын таба өйдүөхпүт этэ.

Айыы диэн тылбыт киһи оҥорор бары быһыыларын быһаарарынан икки өрүттээх; үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүлү холбуу иҥэринэн сылдьар тыл. Ол курдук киһи үчүгэйи, туһалааҕы айарын тэҥэ, куһаҕаны, буортулааҕы эмиэ айан таһаарыан сөбүн бу тылбыт биллэрэр. Өй-санаа ити уратытын сахалар былыр-былыргыттан, саха тыла саҥа үөскүөҕүттэн ыла билэннэр, айыы диэн икки өрүттээх өйдөбүллээх тылы айаннар билигин да туһана сылдьабыт.

- Таҥара сэрэҕи таптыыр.

- Аҥара күрдьэх маһа, аҥара таҥара маһа. (1,52).

Онон өй-санаа, таҥара үөрэҕин этиилэрэ, дьону сэрэтиилэрэ сахаларга былыр-былыргыттан туттуллаллар, өс хоһоонноругар кубулуйан сылдьаллар. Аныгы, айылҕаны харыстыыр санаа күүһүрбүт кэмигэр “Харыстас” таҥарабыт үөрэҕэ сайдан тарҕаннаҕына, омукпут биир санааланыыта хайаан да үөскүөҕэ.

Омук дьонун үгүстэрэ ханнык эрэ дьыаланы ситиһэ сатыырга биир санааланнахтарына түмсүүлээх буолуулара үөскүүр. Биһиги сахалар айылҕаны харыстааһыҥҥа биир санааланыыны түргэнник ситиһэр кыахпыт аһара улахан. Ол иһин “Харыстас” таҥара үөрэҕин ылынан, сайыннаран, айылҕабытын харыстыырга бары бииргэ турунуохпут этэ.