Туһа киһитэ: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

 

Оҕо өйө-санаата сайдыытыгар ханнык оонньуурдарынан уонна туох оонньуулары оонньообута улахан оруолу ыларын аахайбакка сылдьабыт. Оҕолорбут улаатан истэхтэринэ олохтон, үлэттэн-хамнастан тэйэн иһиилэрэ кыра эрдэхтэринэ ийэ куттарыгар олох, үлэ туһунан үгэстэр иҥэриллибэттэриттэн үөскүүрүн сахалар кут-сүр үөрэхтэрин сөргүтэммит саҥа билэн эрэбит. «Оҕо оонньоон-оонньоон киһи буолар» диэн этиини олус көнөтүнэн ылынар буолан хаалбыппытыттан оҕолорбутун олоххо-дьаһахха сыһыаннаах, үлэҕэ-хамнаска үөрэтэр оонньуурдарынан оонньоппот буолбуппут.

Оҕо оонньуура аналлаах сыаллаах-соруктаах буолара наада. Былыргы оҕолор мас ынаҕынан, оҕуһунан, атынан оонньууллара, бу кыыллары сөбүлүүргэ, көрүүгэ-истиигэ үөрэтэр, оннук үгэһи иҥэрэр аналлаах эбитин умнан кэбиспиппититтэн, аныгы оҕолорбут тыа сиригэр үлэлииллэрин, олороллорун сөбүлээбэт буола улаатал-ларыттан тыа сириттэн бараллара элбэх.

Мас ынахтары кэккэлэччи туруортаан, ыам кэмэ кэллэҕинэ ыан, ньирэйдэрин эмнэрэргэ, тардарга оҕо оонньуу үөрэммитэ үгэс буолан ийэ кутугар уурулуннаҕына сүөһүнү сөбүлүүр, көрөр-истэр кыаҕа улаатар. Хонууттан хомуйан ыам кэмигэр сайылыкка аҕалыы бэйэтэ туспа үлэ көрүҥэ буолан ынаҕы хомуйарга, көрдүүргэ үөрэтэр.

Ыаллаах буола оонньооһун, улахан дьон олохторун үтүктүү, кыра оҕону көрүүгэ-истиигэ үөрэнии, сааратыы олус улахан оруоллааҕын туһаммат буолбуппутуттан аныгы оҕолорбут ыал буолаат да арахса охсоллор, сорохтор букатын да ыал буолбаттар, кыра оҕону көрүү-истии туһунан ханнык да билиилэрэ суох буола улааталлар.

Оҕо улаатан бэйэтэ туспа ыалы тэринэригэр кыра эрдэҕинэ ыаллаах буола оонньоон оннук үгэһи ийэ кутугар үөскэтинэрэ наада. Манна араас таҥас сыыстарынан кыра оҕолору, кокууккалары оҥостон, олору көрө-истэ, саарата, утута оонньуура үгэс буолан кэлин ыал буолан олох олороругар олус улаханнык көмөлөһөр.

Туох эмэ араас маһынан уһана, дьиэ тута оонньооһун оҕо улааттаҕына үлэһит, тутааччы, уус киһи буоларыгар көмөлөһөр. Кыра эрдэҕинэ оонньооһунтан оннук үгэстэр үөскээннэр оҕо ийэ кута иитиллэригэр тириэрдэллэр. Сааланыы, булчут буола оонньооһун бултуур ньымаларга кыра эрдэхтэн үөрэниини, соннук үгэс үөскээнинин саҕалыыр.

Оҕо аралдьыйдын, мэниктээбэтин, оонньоотун эрэ диэн ханнык эрэ биллибэт, туох да туһата суох кылапачыйар оонньуурдарынан, араас биллибэт кыылларынан, бэйэбитигэр суох араас массыыналарынан оонньоторбут элбээһиниттэн оҕолорбут бэйэбит олохпутугар сыһыана суох дьон буола улааталлар. Киһи барыта летчик, космонавт кыайан буолбаттарын бары билэрбитинэн оҕону кыра эрдэҕиттэн албыннаабакка эрэ үөрэтиэххэ сөп.

Куһаҕан үгэстэргэ үөрэнии эмиэ оҕо кыра эрдэҕиттэн саҕаланар. Төрөппүттэр кыра оҕо ийэ кута иитиллэр кэмигэр дьиэ иһигэр арыгылыыр дьону үтүктэр күүһэ олус улаханын билэллэрэ наада. Манна итирбит дьон ырыалара, үөрэллэрэ-көтөллөрө сүрүн төрүөт буолан умнуллубат гына өйдөнөн хаалар кыахтанарын умнумуохха.

Курустаал таас үрүүмкэлэр лыҥкынас тыастара, сампааныскай арыгы тоҕо тэбэн эстэрэ, кураанах бытыылка муостаҕа төкүнүйүүтэ бары холбоон кыра оҕо өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар хаһан да умнуллубат гына иҥэн хаалар кыахтаахтар.

Оҕо улаатан истэҕинэ өйө-санаата сайдан иһэринэн оонньуура эмиэ уларыйан биэрэн иһэрэ наада. Манна оҕо өйө-санаата сайдыытыгар оонньуура уларыйан биэриитэ арыыйда эрдэлээн истэҕинэ өйө-санаата сайдыыта түргэтиир кыахтанар.

Оҕону кыра эрдэҕинэ иитии, үөрэтии бу кэмҥэ ийэ кута иитиллэринэн ордук улахан суолталааҕын төрөппүттэр билэллэрэ, оҕолорун иитиигэ туһаналлара буоллар эрэллээх кэлэр көлүөнэлээх буолуохтара этэ. Бу үөрэххэ оҕоҕо ийэ кут үөскээһинин кэмин таба быһааран, аһаран кэбиспэккэ олоххо туһаныы ирдэнэр.

Кыра оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ аналлаах сахалар этиилэринэн «Туһа киһитэ» диэн буолар. Бу этии оҕо олох кыра эрдэҕиттэн тугу эмэни кыайар, көтөҕөр буолуоҕуттан ыла саҕалаан дьиэ иһигэр көмөлөһө, ону-маны аҕалан биэрэригэр үөрэтииттэн тирэх ылар. Оҕо ону-маны сыһан-соһон аҕалбытыттан, көмөлөспүтүттэн дьоно үөрдэхтэринэ, хайҕаатахтарына үөрэн-көтөн чаҕаарыйан, туһата өссө эбиллэн, кыаҕа баарынан көмөтө элбээн иһэрин таба туһанан үчүгэй үгэстэри иҥэринэрин ситиһиэххэ сөп.

Кыра киһи «туһалааҕын» билэн, туһаны оҥороруттан астынар, дьонун үөрдэ-көтүтэ барыга-бары саппай уопсан илин-кэлин түсүһэн иһэр. Бу кэмҥэ оҕо дьиҥнээхтик туһалыырынааҕар мэһэй-таһай буолара үгүс, ону тулуйан, хаҥыннарбакка, тэйиппэккэ тэҥҥэ илдьэ сылдьыы – саха оҕону үлэҕэ уһуйар сүрүн үгэһэ. ( 1, 53 ).

Оҕо туһалааҕы оҥоро сатааһына үчүгэйи оҥорорго үөрэнии буолар. Туһа киһитэ буолуу оҕо олох кыра, тугу эмэни кыайан соһор буолуутуттан ыла саҕаланар. Кыайарынан туһалаах дьыалалары оҥоро үөрэниитэ үлэлииргэ, ону-маны сатыырга, үгэстэри үөскэтинэргэ туһалыыр.

Аан маҥнай туһа киһитэ буолуу туох эмэ дьиэтээҕи үлэҕэ-хамнаска көмөлөһүүттэн, көмө буолууттан, ылан-аҕалан биэрииттэн саҕаланара ордук тиийимтиэ. Ол аата эбэтэ, эһэтэ, ийэтэ эбэтэр аҕата тугу эмэ оҥороллорун көрөн туран, кыра да буоллар туһаны оҥорууттан саҕаланар. Эбэтэ быа хатарыгар биир быатын тутан биэрдэҕинэ улахан көмө буолар. Ийэтэ иһит хомуйдаҕына тирээпкэ да аҕалан биэрдэҕинэ, остуолу да сотон көмөлөстөҕүнэ улахан кыайыыны оҥорор, үлэлииргэ үөрэнэриттэн сыыйа-баайа үгэс үөскээн олохсуйар.

Эһэтигэр торуоскатын дуу, бэргэһэтин дуу аҕала охсон биэриитэ көмөлөһүү элбээн иһэрин биллэрэр. Тугу эмэ уһанар аҕатыгар туттар тэриллэрин ыла охсон биэрдэҕинэ улахан туһа, көмө киһитэ, үлэһит буолан иһэр кыахтанар. Улахан киһи тугу оҥороруттан матарбакка, туораппакка кыаҕа тиийэринэн аан маҥнай көмөлөһүннэрэн, онтон салгыы аны бэйэтигэр сөптөөх туттар тэриллэри биэрэн үлэлэтэ, бэйэтэ оҥорорун курдук тугу эмэ оҥотторо үөрэттэҕинэ бэйэтин курдук үлэһит буоларыгар олук ууран биэрэр.

Оҕо туох эмэ туһалааҕы оҥорбутуттан хайҕанар, өссө манньаланар буоллаҕына өссө элбэх туһаны оҥорон иһэр кыаҕа улаатар. Туһа киһитэ буолан тугу эмэ көмөлөһө үөрэниититтэн оҕо үлэлииргэ үгэһэ, онтон кэлин үөрүйэҕэ үөскээн олохсуйар.

Оҕоҕо туһа киһитэ буолуу олоҕор олус туһалаах хаачыстыба буоларын эдэр төрөппүттэр оҕолоро кыра эрдэҕинэ соччо аахайбаттар, улахан наадалаах дьыала курдук санаабаттарыттан кыһаммакка хаалларан, аһаран кэбиһэллэр. Ол эрээри оҕолоро улааппытын кэннэ тугу эмэ үлэлэтэ, оҥотторо, хамсата, көмөлөһүннэрэ сатаатахтарына киһилэрэ ситэ-хото оҥорон испэтиттэн, «туран-олорон биэрбэтиттэн» санааҕа ылларар кэмнэрэ кэлэр. Ол курдук оҕо кыра эрдэҕинэ үлэлииргэ үгэстэри үөскэтинэр кыаҕа туһа киһитэ буолуутуттан ордук түргэнник ситиһиллэр кыахтанарын билбэттэриттэн, өйдөөбөккө, аахайбакка, үгүс туһалаах үөрэҕи бэйэтин кэмигэр үөрэппэккэ таах хаалларан кэбиспиттэриттэн хайаан да хомойоллор.

Оҕо кыра эрдэҕинэ туһа киһитэ буола оонньообута үлэлии үөрэниигэ үгэс буолан ууруллан үйэтин тухары туһалыырын умнубатахпытына, аһаран кэбиспэтэхпитинэ табыллар. Оҕо туһа киһитэ буолар кэмэ атаҕар туран хаамар буолуоҕуттан саҕаланан баран бэйэтин өйө-санаата киириититтэн, ол аата 6 сааһын кэнниттэн, аҕыйаан барарын умнубаппыт наада. Бу кэмҥэ оҕо үлэлиир үгэстэргэ үөрэнэн ийэ кута иитиллэрэ ураты түргэн. Имигэс этэ-сиинэ үлэ араас уустук хамсаныыларын олус түргэнник баһылыыр кыахтааҕын маннык холобуртан билиэххэ сөп. Ол курдук сабы иннэҕэ угуу уустук, сытыы харах, имигэс илии наада. Оҕо иннэҕэ сабы угарга үөрэннэҕинэ, тып курдук уга охсон кэбиһэринэн улахан киһини да кыайыан сөп.

Оҕо улаатан бэйэтин өйө-санаата салайар кэмигэр киирбитин кэннэ тугу барытын оҥороругар аан бастаан бэйэтигэр туһалаах өттүн оҥорорго дьулуһар. Бу баҕа санаа аһара баран хаалыыта бэйэмсэх буолуута улаатарыгар тириэрдэн төрөппүттэрин этиилэрин ылыммата элбиир. Кыра эрдэҕинэ үлэлииргэ-хамсыырга, туһа киһитэ буолууга үөрэммит үгэстэрэ эрэ дьайалларыттан улаатан, бэйэтин араас баҕа санаалара элбээбит эдэр киһи, кыра эмэ бириэмэ булунан кырдьаҕас төрөппүттэригэр көмөлөһөр кыахтанар. Онон кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буолан үлэлиир үгэстэргэ үөрэммэтэх эдэр киһи улаатан баран кыайа-хото үлэлиир-хамсыыр киһиэхэ кубулуйара отой аҕыйах.

Элбэхтик ыаллаах буола оонньуу үөрэммит оҕо элбэх оҕолонон, урууланан төрүт ыал ийэтэ, аҕата буолар кыаҕа олус улахан. Ол курдук кыра эрдэҕинэ тугу оонньообутуттан үөскээбит үгэстэрэ, ийэ кута киһини үйэтин тухары салайаллар. Аҥардас ийэ ииппит оҕото соҕотоҕун улаатан баран, ыал буолан элбэх оҕолоноро-урууланара саарбах соҕус. Эмиэ ийэтин курдук аҥардас ийэ буолар кыаҕа ордук улахан буолан хаалара кэлин хомотуон сөп.

Оҕо кыра эрдэҕинэ өйө-санаата сайдан иһэринэн тугу саҥаны оҥорбута, билбитэ, көрбүтэ өйүгэр-санаатыгар саҥаны айыы, урут билбэтин, оҥорботун оҥоруу буолан ууруллан, иҥэн иһэрэ ураты күүстээх. Оҕо саҥаны айан, киһи оҥорботун оҥорон иһэрэ хаһан баҕарар элбэх. Ол курдук хос ааныгар ыйанан биэтэҥнии оонньоотоҕуна тохтотон, бу куһаҕан быһыы, үчүгэй оҕо манныгы оҥорбот диэн этэргэ тиийиллэр. Холодильник эбэтэр ыскаап аанын аһан-сабан лабырҕаттаҕына эмиэ үчүгэй оҕо маннык быһыылары оҥорбот диэн тохтоттоххо эрэ табыллар. Оҕону үчүгэй быһыылары оҥорорго үчүгэй киһи оҥорор быһыыларын үтүгүннэрэн үөрэтии үчүгэй киһи – таҥара үөскээһинигэр тириэрдибитин табатык өйдөөн, оҕону иитиигэ туһаныахпытын наада.

Онон оҕо кыра, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ оонньоон, көмөлөһө сылдьан, туһа киһитэ буола үөрэммит үгэстэрэ ийэ кутун үөскэтэллэр уонна үйэтин тухары дьайа сылдьаллар. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕинэ туһа киһитэ буолууга, үлэҕэ-хамнаска, үчүгэй киһи оҥорор быһыыларын оҥорорго үөрэтии, улаатан үчүгэй майгылаах, кыайыылаах үлэһит буоларыгар олук буолар.