Васильев Степан Васильевич: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Ардах18 (ырытыы | суруйуу)
кКөннөрүү туһунан суруллубатах
28 устуруока:
* Степан Васильевич Васильев (1896—1943). Документы, фотографии. — Якутск: «Бичик», 2006. — 96 с.
* Семенов И. Н. «Партия эрэллээх уола». — Дьокуускай, 1969.
 
'''Васильев Степан Васильевич''' – саха бастакы революционердарыттан биирдэстэрэ, Саха сиригэр, Иркутскайга Советскай былааһы олохтооһуҥҥа, бөҕөргөтүүгэ элбэх сыратын биэрбит, государственнай, общественно-политическай, профсоюзнай деятель 1896 сыл ахсынньы 17 күнүгэр Ньурба улууһун I Бордоҥ нэһилиэгэр «Тойон Уйалаах» диэн алааска сүөһү иитиитинэн дьарыктанар дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Кини Мэгэдьэктээҕи церковнай-приходской оскуоланы бүтэрэн, Ньурба Куочайыгар икки кылаастаах училищены 1915 сыллаахха бүтэрбитэ уонна ити сыл күһүнүгэр Дьокуускайдааҕы учительскай семинарияҕа үөрэххэ киирбитэ. Степан Васильев куоракка кэлиэҕиттэн билиигэ-көрүүгэ дьулуһуута күүрэн, политическай өйө-санаата улам уһуктан испитэ. Ити кэмҥэ политссыльнай Емельян Ярославскай тэрийбит «Эдэр социал-демократ» диэн куруһуогар доҕотторун Максим Аммосовы, Степан Аржаковы, Исидор Иванову, Платон Слепцовы, Михаил Ксенофонтовы о.д.а. кытта бастакы революционнай буһуу-хатыы оскуолатын ааспыта. 1917 сыл кулун тутар 4 (17) күнүгэр Степан Васильев, М.Аммосов, С.Аржаков, Д.Жиркова, Н.Бубякин буоланнар Е.М.Ярославскай, Г.И.Петровскай, Н.И.Кирсанова, М.М.Виленская, В.И.Шамшин о.д.а. баалларына РСДРП Дьокуускай куораттааҕы тэрилтэтин чилиэнинэн буолбуттара.
Ити бириэмэҕэ Саха сиригэр быһыы-майгы улам уустугуран испитэ. 1917 сыл ыам ыйын 23 (бэс ыйын 5) күнүгэр ссыльнай большевиктар Дьокуускайтан борохуотунан барбыттарынан былаас иһин охсуһуу өссө сытыырхайбыта.
Советскай былааһы утарар Уобаластааҕы Совет 1918 сыл кулун тутар 21 күнүгэр талыллыбыт Дьокуускай куораттааҕы Совет советскай былааһы көмүскэһэр, өйүүр депутаттарын тутан ылан хаайталаабыта.
Ити бириэмэҕэ Иркутскайга Центросибирь дьаһалынан Дьокуускайга үөскээбит балаһыанньаны учуоттаан Советскай былааһы утарар Уобаластааҕы Советы суулларар, советскай былааһы олохтуур соруктаах польскай революционер Апполинарий Рыдзинскай баһылыктаах экспедиционнай этэрээт тэриллибитэ. Этэрээт Иркутскайтан 1918 сыл ыам ыйын 28 күнүгэр аттаммыта уонна бэс ыйын 30 күнүгэр Дьокуускайтан чугас Табаҕаҕа тийэн кэлбитэ. Киниэхэ Советскай былааһы олохтуур кистэлэҥ тэрилтэ көмөтө наада буолбута. Сэбилэниилээх бастаанньа былаанын, Дьокуускай куорат картатын, кимэн киирии дьүөрэлэһиитин туһунан олус наадалаах информацияны А.С.Рыдзинскайга тиэрдии уһулуччу суолталаах сорудах Степан Васильевка сүктэриллибитэ. Кини ити бойобуой сорудаҕы чиэстээхтик толорбута. Ол түмүгэр А.Рыдзинскай этэрээтэ 1918 сыл бэс ыйын 30 күнүн түүнүгэр Дьокуускайга кистэлэҥинэн тэриллибит боевой дружиналары кытта бииргэ эмискэ кимэн киирэн от ыйын 1 күнүгэр улахан хаан тохтуута суох Саха сиригэр аан бастаан Советскай былааһы олохтообута уонна ити бириэмэҕэ Дьокуускай түрмэтигэр хаайылла сыппыт Уобаластааҕы Сэбиэт сорох депутаттара, ол иһигэр М.К.Аммосов босхолонон Советскай былаас бастакы дьаһалларын олохтоһон барбыттара. Дьыала итинник ситиһиилээхтик сайдан барыытыгар уонна бойобуой доҕотторо, ол иһигэр Максим Аммосов, этэҥҥэ түрмэттэн босхолонууларыгар Степан Васильев сүүнэ оруолламмыта. Кини саҥа тэриллибит Дьокуускай куорат рабочай-крестьянскай Советын Президиумун секретарынан талыллан, доҕотторо М.К.Аммосовы, И.Н.Ивановы (Бараховы), П.А.Слепцовы (Ойуунускайы) о.д.а. кытта Саха сиригэр Советскай былаас бастакы дьаһалларын күүскэ олохтоон барбыттара.
Биллэрин курдук, Саха сиригэр Советскай былаас бэрт кылгас бириэмэҕэ тулуктаһан турбута. Сибииргэ үрүҥ былааһа олохсуйбута. 1918 сыл от ыйын 11 күнүгэр Иркутскай чехословактар илиилэригэр киирбитэ, ити кэнниттэн белогвардеецтар Усть-Куту, Киренскэйи ылбыттара.
Саха сиригэр революционнай хамсааһын кыттыылаахтара бары кэриэтэ, ол иһигэр Степан Васильев тутуллубуттара уонна дойдуларыттан Иркутскайга көскө ыытыллыбыттара. Степан Васильев, Исидор Иванов (Барахов), Д.Браташ үрүҥнэр контрразведкаларын кэтээн көрүүтүгэр киирбиттэрэ, онтон чаҕыйбакка кинилэр олохтоох кистэлэҥ большевистскай партийнай тэрилтэни кытта сибээһи олохтоон революционнай үлэҕэ активнайдык кыттан барбыттара. Сотору буолаат Степан Васильев 1918 сыл ахсынньыга хаайыллыбыта уонна Иркутскай түрмэтигэр биир төгүрүк сыл эрэйи-муҥу көрбүтэ. 1919 сыл ахсынньы ый саҥатыгар түрмэттэн тахсаат Иркутскайдааҕы кистэлэҥ партийнай тэрилтэнэн Слюдянкаҕа (Прибайкальеҕа) ыытыллыбыта. Онно Вуйловы, Патлыгы, Кузьяны, Ржановы о.д.а кытта улаханнык турунан үлэлээннэр, балачча күүстээх партийнай тэрилтэни үөскэппиттэрэ, Слюдянка станцияҕа Семенов генерал этэрээтин бэриннэрэн, сааларын-саадахтарын былдьаабыттара.
1920 сыл тохсунньу бүтүүтүгэр С.Васильев Иркутскайга кэлбитэ уонна Наум Ленцнердиин, Сергей Мошинныын бастакы комсомол тэрилтэтин тэрийбиттэрэ. Степан Васильев Иркутскайга комсомол көбүөрүнэтээҕи бюротун чилиэнинэн талыллан, тыа сирин ыччатын кытта үлэни сүрүннээбитэ.
Саха сиригэр Советскай былааһы олохтуурга Сибревком боломуочунайынан анаммыт М.К.Аммосов Саха сириттэн көскө ыытыллыбыт дьону түмэн, 1920 сыл бэс ыйын 3 күнүгэр С.Васильевы, Ис. Иванову (Бараховы) о.д.а. кытта Дьокуускайга кэлбитэ.
Дойдутугар төннөн кэлээт, С.Васильев РК(б)П Дьокуускайдааҕы райбюротун сорудаҕынан ыччат коммунистическай тэрилтэтин тэрийиигэ дьаныардаах үлэни саҕалаабыта. 1920 сыл от ыйын 4 күнүгэр куорат ыччатын бастакы уопсай мунньаҕын тэрийэн ыыппыта. Ыччат союһун тэрийэр бюроҕа С.В.Васильев партийнай тэрилтэ бастайааннай бэрэстэбиитэлинэн талыллан үлэлээбитэ.
1921 сыл олунньу ыйга С.В.Васильев РК(б)П Саха сиринээҕи губернскай бюротун пропагандаҕа уонна агитацияҕа отделын сэбиэдиссэйинэн ананар, губбюро, губревком чилиэнинэн талыллар, кылгас кэмҥэ П.А.Ойунскай Москваттан кэлэн ананыар диэри губревком председателинэн үлэлиир.
Партия онус съеһин кэнниттэн 1921 сыл муус устар 7-17 күннэригэр Чурапчыга 10 улуустар уонна волостар дьадаҥыларын бэрэстэбиитэллэрин конференцияларын Губревком чилиэнэ Степан Васильев салайан ыыппыта. Конференцияҕа барыта 254 делегат улуустартан, волостартан (нэһилиэктэртэн) мустубуттара. Кинилэр конференция аатыттан норуот Комиссардарын Председателигэр В.И.Лениҥҥэ эҕэрдэ телеграмма ыытарга этии киллэрбиттэрэ, ону толорон телеграмма проегын С.Васильев суруйан мунньахха ааҕан биэрэн бигэргэттэрбитэ, телеграмма муус устар 8 күнүгэр ыытыллыбыта, онуоха муус устар 10 күнүгэр оччотооҕуга Кремльгэ үлэлиир ВЦИК чилиэнэ М.К.Аммосов В.И.Ленин аатыттан маннык ис хоһоонноох телеграммата кэлбитэ.
«Дьокуускай чиэрэс Чурапчыга.
Партията суохтар конференцияларын Президиумугар. Табаарыс Ленин бэйэтин аатыттан Эһиги конференцияҕытыгар эҕэрдэ ыытарга миигин сорудахтаата. Кини бэйэтин эрэлин биллэрэр: ыраахтааҕы батталыттан төлөрүйбүт, тойоттор хабалаларыттан босхолонон эрэр саха үлэһит маассата уһуктуохтара уонна нуучча рабочайдарын уонна бааһынайдарын көмөтүнэн үлэлээн иитиллээччилэр былаастарын толору бөҕөргөтүү суолугар киллэриэхтэрэ».
Степан Васильевич Васильев Владимир Ильич Ленин туруорбут соруктарын толорууга, саҥа олох айыллыытыгар, олох формата уларыйар былдьаһыктаах кэмигэр, табаарыстара: Максим Аммосов, Исидор Иванов (Барахов), Платон Слепцов (Ойуунскай), Степан Аржаков, Михаил Ксенофонтов (Мегежекскэй) курдук, эттиин-хаанныын бэринэн туран үлэлэспитэ.
1921 сыл сайыныгар кинини Москваҕа Я.М. Свердлов аатынан Коммунистическай университетка үөрэххэ ыыппыттара, түөрт сыл кэриҥэ ситиһиилээхтик үөрэнэн, 1925 сыл күһүнүгэр дойдутугар төннөн кэлэн, бастаан Рабочай-бааһынай инспекциятын наркомунан ананар, онтон БСК(б)П обкомун хонтуруоллуур комиссиятын председателинэн талыллан үлэлиир.
М.К.Аммосов этии киллэриитинэн, партия обкомун бюротун уурааҕынан 1926 сыл муус устарга Степан Васильев союзнай суолталаах «Якутзолото» треһи тэрийиигэ Саха сириттэн бэрэстэбиитэл буолан сыл аҥаара сыралаахтык туруулаһан үлэлээн, республика интэриэһин сөпкө көмүскээн, салгыы Москва куоракка командировкаланан боппуруос сөптөөхтүк быһаарылларын ситиһэн, Дьокуускайга 1927 сыл балаҕан ый бүтүүтүгэр эргиллибитэ. Кини кэлбит борохуотунан ити бириэмэҕэ Саха АССР Совнаркомун председателинэн үлэлии олорбут М.К.Аммосов уһун болдьоххо эмтэнэ Москвалаабыта. Оттон С.В.Васильевы БСК(б)П-ын обкомун бюрота Саха АССР Совнаркомун председателин эбээһинэһин толорооччунан анаабыта. Кини бу дуоһунаска 1927 сыл балаҕан ыйыттан 1928 сыл кулун тутарга дылы үлэлээбитэ.
1928 сыл бэй ыйыгар С.В.Васильев БСК(б)П-ын Оргбюротун уурааҕынан Москваҕа ыҥырыллыбыта. Онно олус эппиэттээх үлэлэргэ үлэлээбитэ: БСК(б)П-ын Киин хонтуруолунай комиссиятын чилиэнинэн талыллан үлэлээбитэ, 07.1930-04.1931 с.с. ССРС Рабочай-крестьянскай Наркоматыгар өҥнөөх промышленность группатын салайааччытынан, 04.1931-02.1934 с.с. өҥнөөх металлары уонна кыһыл көмүһү хостуур уонна таҥастыыр рабочайдарын саҥа тэриллибит профсоюзтарын Киин комитетын председателинэн талыллан үлэлээбитэ. Онтон партийнай үлэҕэ көһөрүллэн, партия Киин комитетын иһинэн Партийнай хонтуруол комиссиятыгар ыарахан промышленность группатын салайааччытынан (02.1934-05.1939 с.с.) ананан үлэлээбитэ. 05.1939-11.1939 с. Москва куоракка 2-с нүөмэрдээх массыынаны ремоннуур собуот директорынан үлэлии олордоҕуна, онно суох буруйдааһыҥҥа түбэһиннэрэн, хаайбыттара.
С.В.Васильев ССРС иккис ыҥырыылаах Киин ситэриилээх Комитетын чилиэнинэн талылла сылдьыбыта, БСК(б)П-ын XV, XVI, XVII съезтэригэр субуруччу партия Киин хонтуруолунай комиссиятын чилиэнинэн талыллан ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. 1932 сыллаахха ПБСКС (ВЦСПС)-ын пленумун уонна Президиумун чилиэнинэн талыллыбыта.
Хомойуох иһин, репрессия сылларыгар партия, Советскай былаас дьыалаларыгар толору бэриниилээх, ленинец С.В.Васильев Коми Республикатыгар Канин Нос диэн бөһүөлэккэ лааҕырга сору-муҥу көрсө сылдьан, 1943 сыл алтынньы 26 күнүгэр сырдык тыына быстыбыта.
Кэнники кинини буруйдаабыт Байыаннай коллегия 1941 сыл от ыйын 18 күнүнээҕи уурааҕа, С.В.Васильев туох да буруйа суоҕа дакаастанан, ССРС Үрдүкү суутун Байыаннай коллегиятын 1956 сыл атырдьах ыйын 18 күнүнээҕи уурааҕынан көтүрүллэн реабилитацияламмыта.
 
'''Дьаҕаһын Сиэнэ'''
 
== Ылыллыбыт сирэ ==