Эт-сиин уонна өй-санаа: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Көннөрүү туһунан суруллубатах
Xaahax (ырытыы | суруйуу)
Автор аатын уһуллум
1 устуруока:
ЭТ - СИИН уонна ӨЙ – САНАА
 
Былыргы кэмҥэ сахалар улахан күүстээх хомуһуннаах ойууннара кут-сүр үөрэҕинэн, киһи өйүн-санаатын үөрэтиинэн утумнаахтык дьа-рыктаммыт эбиттэр. Олус дириҥник хасыһан уонна гипноһу туһанан үөрэтэннэр киһи өйө-санаата, куттара уонна этэ-сиинэ тус-¬туспаларын арааран билбиттэр. Кинилэр киһи кутун уонна сүрүн үөрэ¬тиилэринүөрэтиилэрин салгыы сайыннараннар киһи өйүн-санаатын үс аҥы, үс кукка эмиэ араарбыттар.
 
Биһиги бу үлэбитигэр аҥардастыы киһи этин-сиинин туспа арааран үөрэтиэхпит. Ол иһин бу эт-сиин диэн өйдөбүлгэ киһи ханнык чаастара киирсэр эбиттэрин быһаарыахпыт.
 
Сахалар киһи этин-сиинин хаһан баарар өйүттэн-санаатыттан тус¬па буоларын бэлиэтээн этэллэр. Ол иһин киһи этин-сиинин баҕа санааларын быстах баҕа санаалар диэн арааран ааттыыллар. Киһи этэ-сиинэ дьиҥнээх биологичес¬кай төрүтэ буолар. Бу этин-сиинин киһи төрөппүттэриттэн, аймахта¬рыттан быһаччы утумнуур. Эт-сиин Сир үрдүгэр баар Айылҕа эттик¬тэриттэнэттиктэриттэн хомуллар уонна утумнаан көлүөнэттэн көлүөнэҕэ салгыы бэ¬риллэн иһэр. Итини тэҥэ киһи этин-сиинин үгүс өттө, 70 бырыһыаныгар тиийэ уу, биһиги аһы¬лыкпытыгараһылыкпытыгар иһэр уубут буолар. Айылаҕа туох баар барыта эргийэн, уларыйан биэрэн иһэринэн эт-сиин бары эттиктэрэ эмиэ уларыйан, эр¬гийэн биэрэн иһэллэрэ эрэйиллэр. Киһи өллөҕүнэ этэ-сиинэ ийэ буо¬ругарбуоругар төннөн салгыы атын көрүҥҥэ кубулуйуута хааччахтаммата ордук этэ.
Киһи тас көрүҥэ, быһыыта-таһаата кэнэҕэски көлүөнэлэригэр бэ¬риллэн иһэрин кини оҕолоро, сиэннэрэ тас көрүҥнэринэн төрөппүттэ¬ригэр ханан эмэ маарынныыллара чуолкайдык быһаарар. Ити тас көрүҥ бэриллэн иһиитэ барыта Айылҕа биэрбитинэн, эт-сиин утумнаан иһии¬тинэн быһаарыллара сөбүн бэлиэтиир. Онон, киһи этин-сиинин оҥоһуу¬лара кэлэр көлүөнэ ыччаттарыгар утумнаан, быһаччы бэриллэн иһэллэр.
 
Киһи тас көрүҥэ, быһыыта-таһаата кэнэҕэски көлүөнэлэригэр бэ¬риллэнбэриллэн иһэрин кини оҕолоро, сиэннэрэ тас көрүҥнэринэн төрөппүттэ¬ригэртөрөппүттэригэр ханан эмэ маарынныыллара чуолкайдык быһаарар. Ити тас көрүҥ бэриллэн иһиитэ барыта Айылҕа биэрбитинэн, эт-сиин утумнаан иһии¬тинэниһиитинэн быһаарыллара сөбүн бэлиэтиир. Онон, киһи этин-сиинин оҥоһуу¬лараоҥоһуулара кэлэр көлүөнэ ыччаттарыгар утумнаан, быһаччы бэриллэн иһэллэр.
 
Эт-сиин утумнаан төрөппүттэриттэн оҕолоругар бэриллэн иһэрэ оҕо хайа эрэ төрөппүтүгэр эбэтэр чугас аймаҕар тас көрүҥэ маарынныырынан быһаарыллар. Оҕо этэ-сиинэ маарыннааһына төрөппүттэрин өйдөрө-санаалара оҕолорун өйүгэр-санаатыгар эмиэ быһаччы бэриллэрэ буолуо диэн санааны сорох дьоҥҥо олохсуппут. Кэнники кэмҥэ төһө эмэ үөрэх-билии сайдыбытын үрдүнэн ити санаа кыайан хаала илик.
 
Киһи киһиэхэ маарынныыра билиҥҥи, үөрэҕи-билиини баһылаабыт дьон өйдөрүгэр атыннык киириэн сөп этэ. Өй-санаа сайдан үрдүк таһымҥа тахсыбытынан кут-сүр үөрэҕэ эмиэ сайдан киһи кэлэр көлүөнэлэригэр этин-сиинин оҥоһуутун кытта бэйэтин буор кутун сорохторун эрэ биэрэр, онтон ийэ кута иитиллэр, салгын кутун өйүн-санаатын барытын үөрэтии көмөтүнэн иҥэринэр диэн өйдөбүл бастаан иһиэн сөï этэ. Ол аата, оҕо саҥалыы өйү-санааны иитиллэн уонна үөрэтиллэн эрэ ситиһэр кыахтаах диэни билэр кэммит кэлбит буолуон сөп.
 
Саха дьонугар төрүт-уус ыаллар диэн өйдөбүл баар. Хас эмэ, эл¬бэхэлбэх көлүөнэ үлэһит дьон маннык төрүт ыал диэн өйдөбүлү үөскэтэл¬лэрүөскэтэллэр. Бу өйдөбүл үтүө, үлэһит ыаллар оҕолоро, ол оҕолорун оҕолоро эмиэ кинилэр курдук өйдөөх-санаалаах, үлэһит киһи буола улаатыахтааҕын быһаарар. Бу быһаарыы үлэҕэ-хамнаска, хамсаныыга быһаччы сыһыан-наахсыһыаннаах буолан, илиилэринэн үлэлээбэт баай дьоҥҥо букатын сыһыана суох. Бу этии, киһи үйэтин тухары үлэлээн-хамсаан, этин-сиинин хамсатан олус уһун кэмҥэ буор куту үөскэтэн, сайыннарарын быһаарар. Бу үөскээбит буор кут киһи мэйиитигэр дириҥник иҥнэҕинэ, мэйиигэ, эккэ-сииҥҥэ бэйэтигэр сөптөөх уларыйыылары үөскэтэн кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэр кыахтаныыта, ити төрүт ыал диэн өйдөбүлүнэн бэриллэр.
Буор кут дьайыытыттан төрүт уус киһи оҕото уһаныынан дьарыктаннаҕына этэ-сиинэ хамсаныыларга үөрүйэҕэ таайан, дьоҕура арыллан бу үлэни сотору кэминэн толору баһылыыр кыахтанар.
 
Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ киһиэхэ буор кут араас хамсаныылар¬тан үөскүүрүн быһаарар. Олус үгүстүк хатыланар хамсаныылары элбэх¬тэ хатылаатахха үгэс буолбут хамсаныылар үөскүүллэр. Бу үгэс буол¬бут хамсаныылар киһи этигэр-сиинигэр иҥнэхтэринэ буор кут диэн ааттаналлар уонна үөрүйэх буолууну үөскэтэллэр. Буор кут олус уһун кэмҥэ, хас да көлүөнэ устата үөскүөҕүн сөп.
 
Билигин дьон үксэ үөрэх-билии олус түргэнник ситиһил¬лэриттэнситиһиллэриттэн, былыргыттан үөрэхтээх, элбэх өйдөөх киһи оҕото эмиэ өйдөөх буолуохтаах дии саныы үөрэммиттэрин кыайан хаалларбат¬тархаалларбаттар. Yөрэҕинэн, салгын кутунан бэриллэр үөрэх-билии өйө-санаата кыра оҕоҕо быһаччы бэриллэрин биллэрэр холобурдар дьон олоҕор суохтар диэххэ сөп.
Өйдөөх дьон оҕолоро төрөппүттэрин курдук өйдөөх-санаалаах буо¬ла улааталлара аҕыйаын сахалар быһааран биэрэр этиилэринэн «Бил баһыттан сытыйар» диэн этии баар. Бу этии элбэх билиилээх бас-көс, салайааччы дьон элбэх баайы-малы мунньуннахтарына өйдөрө-санаалара куһаҕан өттүгэр уларыйарыттан оҕолорун өйдөрө-санаалара мөлтөөн, сытыйан барарын чаҕылхайдык быһаарар этии буо¬лар. Ол аата, быстахтык байбыт дьон бэйэлэрэ оҕо эрдэхтэринээҕи¬лэрин таһы-быһа умнан, оҕолорун сымнаастык, баайдык, тоттук иитиилэрэ, атаах буола улааталларын үөскэтэн, бэйэлэригэр тиийбэт өйдөөх-санаалаах дьону иитэн улаатыннараллар.
 
Өйдөөх дьон оҕолоро төрөппүттэрин курдук өйдөөх-санаалаах буо¬лабуола улааталлара аҕыйаынаҕыйаҕын сахалар быһааран биэрэр этиилэринэн «Бил баһыттан сытыйар» диэн этии баар. Бу этии элбэх билиилээх бас-көс, салайааччы дьон элбэх баайы-малы мунньуннахтарына өйдөрө-санаалара куһаҕан өттүгэр уларыйарыттан оҕолорун өйдөрө-санаалара мөлтөөн, сытыйан барарын чаҕылхайдык быһаарар этии буо¬ларбуолар. Ол аата, быстахтык байбыт дьон бэйэлэрэ оҕо эрдэхтэринээҕи¬лэринэрдэхтэринээҕилэрин таһы-быһа умнан, оҕолорун сымнаастык, баайдык, тоттук иитиилэрэ, атаах буола улааталларын үөскэтэн, бэйэлэригэр тиийбэт өйдөөх-санаалаах дьону иитэн улаатыннараллар.
 
Биһиги санаабытыгар саҥа үөскээн, үүнэн иһэр оҕо мэйиитэ кураа¬нах буолуон сөп. Төрүөҕүттэн улахан киһи курдук өйдөөх оҕо баара биллибэт. Арай аҕыйах буор кут өйдөбүллэрэ эрэ иҥэн сылдьаллара улаатан дьарыктаннаҕына эрэ биллэллэр. Бу өйдөбүллэр оҕо улаатан араас хамсаныылары оҥороругар көмөлөһөн биэрэр кыахтаахтарын маннык холобур быһаарар. Уол улаатан истэҕин аайытын нүксүҥнээн хаамара аҕатыгар маарынныыр буолан иһиитэ улаатар эбэтэр уус киһи оҕото уһанан истэҕинэ тутара-хабара сыһыамаҕа биллэр. Оҕо улаатан мэйиитэ сайдан ис¬тэҕинэ буор кут дьайыыта эбиллэн биэрэн иһэр.
 
Кыра оҕо мэйиитэ ырытар, быһаарар кыаҕа суоҕа биллэр. Ол барыта мэйиигэ мунньуллан иһэр өй-санаа олох аҕыйаҕыттан эбэтэр суоҕуттан буолуон сөп. Итинник быһаарыы дакаастабыла кырдьаҕас киһи өйө-санаата, ырытар, сыаналыыр, быһаарар дьоҕура өй үлэтинэн дьарыкта¬нан истэҕин аайытын эбиллэн иһэригэр олоҕурар. Төһө элбэх өй-са¬наасанаа киһи мэйиитигэр киирэн мунньуллан иһэр дааныдаҕаны соччонон мэйии тэҥнээн көрөр, быһаарар күүһэ эбиллэн иһэрин киһи барыта билэр.
 
Киһи этэ-сиинэ өйүн-санаатын кытта биир биллэр тутулуктаах. Ол тутулугунан киһи этигэр-сиинигэр үөскүүр ыарыы буолар. Киһи этин-сиинин ханнык эмэ өттүн туохха эмэ дэҥнээтэҕинэ эбэтэр эт-сиин бэйэтэ туох эмэ буоллаҕына онно ыарыы үөскээн өйүгэр-санааты¬гар тиийэр. Киһи өйө-санаата бу үөскээбит ыарыыны суох оҥорор санааҕа түһэр, хайдах эмэ хамсанан дуу, хайаан дуу бу ыарыыны суох оҥоро сатааһынынан дьарыктаммытынан барар.
 
Итинник туспа сибээс, тутулук баара эт-сиин уонна өй-санаа тус-туспаларын өссө төгүл бигэргэтэр бэлиэнэн буолар. Өй-санаа эт¬тэнэттэн-сиинтэн араҕыстаҕына киһи этэ ыарыыны билбэт турукка киирэр. Ыарыылар¬танЫарыылартан көмүскэнэр кыаҕа сүтэр. Итини тэҥэ киһи бэйэтин өйүн-санаатын, салгын кутун күүһүнэн ханнык баҕарар ыарыыны тулуйан, кыччатан кэ¬биһэркэбиһэр кыахтанара эмиэ биллэр. Былыргы күүстээх ойууннар эттэрин ханан баҕарар быһаҕынан дуу, анньыынан дуу анньынан баран эмтээн, оһорон кэбиһэллэрин элбэх кэпсээннэртэн билэбит.
Онон, киһи этэ-сиинэ өйүттэн-санаатыттан туспа көрүҥ буолар. Эт-сиин өйө-санаата суох бэйэтэ туспа сайдан барыан сөп. Бу быһаа¬рыыны улахан да кыыллар өйдөрө-санаалара аҕыйах буолуута уонна букатын да өйдөрө суох дьон эмиэ бааллара халбаҥнаабат гына дакаастыыр.
 
Биир хааннаах, чугас аймах дьон эттэрэ-сииннэрэ биир оҥоһуу¬лаахтар. Бу быһаарыыны медицина науката билэн билигин туһана сыл¬дьаллар. Эт-хаан сөп түбэһиитин таба туһанан киһи чаастарын сап¬паас чаас оҥостон атастаһан биэриигэ киэҥник туттар буолан эрэл¬лэр.
Онон, киһиКиһи этэ-сиинэ өйүттэн-санаатыттан туспа көрүҥ буолар. Эт-сиин өйө-санаата суох бэйэтэ туспа сайдан барыан сөп. Бу быһаа¬рыыныбыһаарыыны улахан да кыыллар өйдөрө-санаалара аҕыйах буолуута уонна букатын да өйдөрө суох дьон эмиэ бааллара халбаҥнаабат гына дакаастыыр.
 
Биир хааннаах, чугас аймах дьон эттэрэ-сииннэрэ биир оҥоһуу¬лаахтароҥоһуулаахтар. Бу быһаарыыны медицина науката билэн билигин туһана сыл¬дьалларсылдьаллар. Эт-хаан сөп түбэһиитин таба туһанан киһи чаастарын сап¬паассаппаас чаас оҥостон атастаһан биэриигэ киэҥник туттар буолан эрэл¬лэрэрэллэр.
 
Аймах дьон эттэрэ-сииннэрэ биир тутулуктааҕын былыргы сахалар билэллэрин чопчу этиилэрэ бигэргэтэллэр. Ол курдук аһара кырдьыбыт киһи бэйэтин эдэр аймахтарын доруобуйаларын баттыырын кырдьаҕастар билэллэр. Кырдьаҕас киһи өллөҕүнэ, эдэр ыарыһах аймаҕа арыычча буолан тупсан хааларын сахалар былыргыттан бэлиэтии көрбүттэр.
 
Саас халтараан суолга массыына абаарыйатыгар түбэһэн эдэр кыыс улаханнык оһоллонон, хаста да эппэрээсийэлэнэн мөлтөх туруктаах балыыһаҕа сыттаҕына, аатааҕата көрсө киирэн иһэн соһуччу, астмата көбөн өлөн хаалар. Ыарахан туруктаах кыыс сайын үтүөрэн, күһүнүгэр ыраах сиргэ кэргэн тахсан, ыал мааны ийэтигэр кубулуйар.
Кырдьаҕас эбэ ыалдьа сыттаҕына кыыһа абаарыйаҕа түбэһэн өлөн хаалар. Бэйэтэ иэдэйэ сытар эмээхсин сотору үтүөрэн сиэннэрин көрөн-хара¬йан улаатыннартыыр кыахтанар.
 
Кырдьаҕас эбэ ыалдьа сыттаҕына кыыһа абаарыйаҕа түбэһэн өлөн хаалар. Бэйэтэ иэдэйэ сытар эмээхсин сотору үтүөрэн сиэннэрин көрөн-хара¬йанхарайан улаатыннартыыр кыахтанар.
 
Хаан аймах дьон эттэрэ-сииннэрэ биир оҥоһуулаах буолара хас да көлүөнэ дьоҥҥо тарҕанан иһэр ыарыы оҕолоругар эмиэ баар буоларынан өссө дакаастанар. Ыарыы буор кукка кубулуйан киһи мэйиитин бэйэтигэр сөп гына оҥостон уларытыытыттан итинник салгыы көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэр кыахтанар.
 
Өйүнэн-санаанан салайтаран хас да көлүөнэ устата биир дьарыгынан дьарыктаныы дьоҥҥо буор кут буолан ууруллан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллиитин суола итинник салҕанан иһэр. Ол аата уһана үөрүйэх буолуу буор куту үөскэтэн хас эмэ көлүөнэ дьоҥҥо барыларыгар тарҕанар кыахтаах. Саха дьоно ити иһин былыргы уус төрүттэринэн киэн тутталлар. Биир аймах дьону буор куттара холбуу ситимниир.
 
Эт-сиин тутаах көрдөбүлүнэн аһылык буолар. Киһи тыыннаах сылдьаары аһылыкка наадыйар. Экономика сайдан иһиититтэн киһи сиир минньигэс аһылыктАрАаһылыктара элбээбиттэрин сиэн баҕарара эмиэ эбиллэр. Аһылык тупсан иһиититтэн киһи элбэҕи аһыыра кырдьык да эбиллэр.
Эт-сиин аһыырга-сииргэ көрдөбүллэрин өй-санаа утарыласпакка толорон истэҕинэ, олус элбэҕи аһааһын кэнниттэн эт-сиин эбиллэн, уойуу буолан барар. Бэйэтин улаханнык, үрдүктүк сананар өйө-санаата иһэ улаатарын тэҥэ улаатан иһэр.
 
Эмис киһи бэйэмсэх, бэйэтин уратытын, эмиһин харыстыыр. Этин-сиинин көрдөбүллэрэ өйүн-санаатын сыыйа баһыйан бараллар. Бары ылынар быһаарыылара этигэр-сиинигэр туһалаах эрэ буоллахтарына табыллар, санаата оччоҕуна көнөр.
 
Аһылыгы аһааһын диэн эмис киһиэхэ баар-суох бырааһынньыга, этин-сиинин баҕа санаатын туолуута, дьоллонуута буолар. Эмис киһи аһыан баҕата ураты күүһүрэр.
 
Уойбут киһи көрүҥэ мөлтөөн, кыаҕа кыччаан барыытыттан өй-санаа санааргыыр, хайдах эрэ аһыыр аһылыгы аҕыйатан, аҕыйаҕы аһааһыҥҥа, диетаҕа киллэриэн баара саныыр буолар. Эт-сиин көрдөбүлүн кытта өй-санаа сөбүлэс¬пэтсөбүлэспэт быһыыта үөскүүр. Бу утарыта турсууга хайалара кыайара өссө биллибэт, киһи өйө-санаата бөҕө, тулуурдаах буолан, эт-сиин баҕа¬тынбаҕатын кыайан, сабырыйан бардаынабардаҕына киһи диетатын тутуһан, этин-сии¬нинсиинин көннөрөрө, тупсарара быһаарыллар. Онтон эт-сиин баҕата кыайда- ҕынакыайдаҕына киһи элбэҕи аһыырыттан кыайан босхоломмокко өссө эбии уойан иһэри¬гэриһэригэр тиийэр. Ити курдук эт-сиин уонна киһи киһилии өйө-санаата куруук ута¬рытаутарыта турсар, сөп түбэспэт өйдөөхтөр-санаалаахтар.
Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата утарыта турар санаалаахтарын киһини үөрэтэр үөрэхтээхтэр эмиэ бигэргэтэн эрэллэр. Биллиилээх физиотерапевт Поль Брэгг киһи улахан тулуурданнаҕына эрэ этин-сиинин көрдөбүллэрин сатаан салайар буола үөрэнэрин быһаарар. (1,53). Ол аата, киһи аҕыйаҕы аһыыры эбэтэр аһаабакка сылдьары кыайан тулуйарга үөрэниитэ өйө-санаата бөҕөтүн, тулуура элбэҕин быһаарар биир сүрүн бэлиэ буолар.
 
Киһи уһун олоҕун тухары бэйэтин ис, быстах санааларын кытары охсуһара элбэх. Этин-сиинин быстах баҕа санааларын тулуурдаах буолан кыайдаҕына эрэ, киһи өйө-са¬наата салгыы сайдыытын ситиһэр, киһи буолар, киһилии быһыыланар кыахтанар.
 
Саха дьоно былыр-былыргыттан эт-сиин көрдөбүллэрин быстах баҕа санаанан ааттыыллар. Киһи олоҕор быстах баҕа санаалара ылар оруол-лара быдан намыһахтар, кыратык сыаналанар көрдөбүллэргэ киирсэллэр. Ол аата, киһи олоҕор өй-санаа көрдөбүллэрэ быдан үрдүктүк сыаналаналлар, ордук туһалаахтара, ыраахха тиийэ дьайаллара быһаарыллар. Киһи өйүн-санаатын күүһүнэн саҥаны арыйыылары, үрүҥ айыыны оҥорон олох инники диэки сайдыытын үөскэтэр. Өй-санаа сайдан, тупсан, күүһүрэн иһиитэ быстах баҕа санаалары кыайа-хото тутан салайыыга, ол аата киһи буолууну ситиһэн, киһилии быһыыланарга тириэрдэр.
 
Саха дьоно оҕолоро улаатан өйө-санаата эбиллэн киһи быһыылаах киһи буоларын ситиһэ сатыыллар. Бу үөрэх сүрүн, төрүт өйдөбүлэ – киһи буолуу диэн ааттанар. Ол аата, киһи буолууну ситиһиигэ быстах баҕа санаалары сатаан кыана туттар буолуу эбэтэр олору салайыы быһаччы киирсэр эбиттэр. Киһи бэйэтин этин-сиинин көрдөбүллэрин кыайан са-лайарсалайар, өй-санаа көрдөбүллэринэн салайтаран олоҕун оҥостор буолуута сахалыы – киһи буолуу диэн ааттанар.
П.Брэгг киһи этин-сиинин көрдөбүллэрэ өйүн-санаатын быһаарыыла-рыгар сөп түбэспэттэрин ырытар. Кини бэйэтэ олус өр кэмҥэ дьарык¬танан этин-сиинин эрчийэн, этэ-сиинэ өйүн-санаатын көрдөбүллэрин халбаҥнаабакка толороругар үөрэппит. Бу үөрэтиитин түмүгүнэн кини хас баҕарар хонукка аһаабакка эрэ сылдьар, бэйэтигэр, этигэр-сиинигэр туһалаах астары эрэ сөбүлээн көрөн аһыыр уонна араас эрчиллиилэри утумнаахтык оҥоро сылдьар кыахтаммыт.
 
Элбэх аһылык киһи этигэр-сиинигэр куһаҕаны эрэ аҕаларын үөрэх-тээхтэр бары бэлиэтииллэр, элбэҕи аһыыр буолуу киһи үйэтин биллэр¬дик кылгатар диэн ааҕаллар. Былыргы кэмнэргэ саха дьоно бары кэ¬риэтэ ас-үөл аҕыйах, татым кэмигэр олороннор эл¬бэх аһылык буортуну оҥорорун туһунан туспа үөрэҕи кыайан сайыннарбатахтар. Аһылыктан туттунуу үөрэҕин, араас постары кэ¬лии православнай таҥара дьиэтэ киллэрэ сатаабыта да хАтА кыаллыбатаҕа. Сахаларга араас постары киллэрэ сатааһын ити таҥараны букатын итэҕэйбэттэрин үөскэппитэ. Саха дьоно үйэлэрин тухары аһаан кэлбит эт, балык аһылыктарын аһаабакка ыҥырар православнай таҥараны олох сөбүлээбэтэхтэр, букатын ылымматахтар.
П.Брэгг киһи этин-сиинин көрдөбүллэрэ өйүн-санаатын быһаарыыла-рыгарбыһаарыыларыгар сөп түбэспэттэрин ырытар. Кини бэйэтэ олус өр кэмҥэ дьарык¬танандьарыктанан этин-сиинин эрчийэн, этэ-сиинэ өйүн-санаатын көрдөбүллэрин халбаҥнаабакка толороругар үөрэппит. Бу үөрэтиитин түмүгүнэн кини хас баҕарар хонукка аһаабакка эрэ сылдьар, бэйэтигэр, этигэр-сиинигэр туһалаах астары эрэ сөбүлээн көрөн аһыыр уонна араас эрчиллиилэри утумнаахтык оҥоро сылдьар кыахтаммыт.
Ол да буоллар бары таҥара үөрэхтэрэ аһылыктан туттунарга ыҥырыылара дьон уһун кэмнээх олохторун үөрэҕэ буолар. Экономикаҕа сайдыыны си¬тиһэн аһыыр аһылыктара дэлэйбит дойдулар олохтоохторо элбэҕи аһаан кэбиһэллэриттэн үгүстүк уойан ыалдьалларын иһин таҥараларын үөрэҕэ кинилэр доруобуйаларын харыстыы сатыыр. Бу үөрэх олус уһун кэмҥэ чочуллан элбэх көлүөнэ дьон олохтору¬нан бигэргэтиллэн, туһалааҕа дакаастанан турар. Дьон бары араас минньигэс аһылык дэлэччи баар буоллаҕына, быстах баҕа санааларын, эттэрин-сииннэрин көрдөбүлүн, элбэхтик аһыыр баҕаларын кыана тут¬таллара олус ыараханынан, көмөлөһөөрү, доруобуйаларын туп¬сараары, итинник үөрэх баар буолбут.
 
Өй-санаа киһи этин-сиинин көрдөбүллэрин тулуйан, кыайа тутан салайдаҕына эрэ киһи аһаабакка сылдьар кыахтаах. Өйү-санаа¬ны улахан тулуурдаах буолууга үөрэтиини биһиги сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэр быһаарбыппыт. Киһи өйүн-санаатын уонна этин-сиинин көр¬дөбүллэрин үөрэппит арҕааҥҥы омук үөрэхтээҕин көрүүлэрин кытта биһиги сахалар кут-сүр үөрэхпит быһаарыылара сөп түбэһиилэрэ, биһиги үөрэхпит дириҥ төрүттээҕин бигэргэтэллэр.
Элбэх аһылык киһи этигэр-сиинигэр куһаҕаны эрэ аҕаларын үөрэх-тээхтэрүөрэхтээхтэр бары бэлиэтииллэр, элбэҕи аһыыр буолуу киһи үйэтин биллэр¬дикбиллэрдик кылгатар диэн ааҕаллар. Былыргы кэмнэргэ саха дьоно бары кэ¬риэтэкэриэтэ ас-үөл аҕыйах, татым кэмигэр олороннор эл¬бэхэлбэх аһылык буортуну оҥорорун туһунан туспа үөрэҕи кыайан сайыннарбатахтар. Аһылыктан туттунуу үөрэҕин, араас постары кэ¬лиикэлии православнай таҥара дьиэтэ киллэрэ сатаабыта да хАтАхата кыаллыбатаҕа. Сахаларга араас постары киллэрэ сатааһын ити таҥараны букатын итэҕэйбэттэрин үөскэппитэ. Саха дьоно үйэлэрин тухары аһаан кэлбит эт, балык аһылыктарын аһаабакка ыҥырар православнай таҥараны олох сөбүлээбэтэхтэр, букатын ылымматахтар.
Киһи Айылҕаттан тутулуктаах эттээх-сииннээх буолан тыыннаах сылдьар. П.Брэгг эт-сиин өйүн-санаатын таһыма намыһах буолан аҥардастыы бэйэ¬тигэр эрэ туһалааҕы оҥорор, ол туһугар ордук кыһанар диэн быһаа¬рар. Онтон сахалар киһи быстах баҕа санаалара бэйэтигэр, этигэр-¬сиинигэр эрэ туһалыылларын билэллэр. Аһылык аан маҥнай эккэ-сииҥҥэ туһалыыр, онтон эккэ-сииҥҥэ иҥмитин кэнниттэн биирдэ эрэ өйгө-санааҕа дьайыыта саҕаланар.
 
Ол да буоллар бары таҥара үөрэхтэрэ аһылыктан туттунарга ыҥырыылара дьон уһун кэмнээх олохторун үөрэҕэ буолар. Экономикаҕа сайдыыны си¬тиһэнситиһэн аһыыр аһылыктара дэлэйбит дойдулар олохтоохторо элбэҕи аһаан кэбиһэллэриттэн үгүстүк уойан ыалдьалларын иһин таҥараларын үөрэҕэ кинилэр доруобуйаларын харыстыы сатыыр. Бу үөрэх олус уһун кэмҥэ чочуллан элбэх көлүөнэ дьон олохтору¬нанолохторунан бигэргэтиллэн, туһалааҕа дакаастанан турар. Дьон бары араас минньигэс аһылык дэлэччи баар буоллаҕына, быстах баҕа санааларын, эттэрин-сииннэрин көрдөбүлүн, элбэхтик аһыыр баҕаларын кыана тут¬талларатутталлара олус ыараханынан, көмөлөһөөрү, доруобуйаларын туп¬сараарытупсараары, итинник үөрэх баар буолбут.
 
Өй-санаа киһи этин-сиинин көрдөбүллэрин тулуйан, кыайа тутан салайдаҕына эрэ киһи аһаабакка сылдьар кыахтаах. Өйү-санаа¬нысанааны улахан тулуурдаах буолууга үөрэтиини биһиги сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэр быһаарбыппыт. Киһи өйүн-санаатын уонна этин-сиинин көр¬дөбүллэринкөрдөбүллэрин үөрэппит арҕааҥҥы омук үөрэхтээҕин көрүүлэрин кытта биһиги сахалар кут-сүр үөрэхпит быһаарыылара сөп түбэһиилэрэ, биһиги үөрэхпит дириҥ төрүттээҕин бигэргэтэллэр.
 
Киһи Айылҕаттан тутулуктаах эттээх-сииннээх буолан тыыннаах сылдьар. П.Брэгг эт-сиин өйүн-санаатын таһыма намыһах буолан аҥардастыы бэйэ¬тигэрбэйэтигэр эрэ туһалааҕы оҥорор, ол туһугар ордук кыһанар диэн быһаа¬рарбыһаарар. Онтон сахалар киһи быстах баҕа санаалара бэйэтигэр, этигэр-¬сиинигэр эрэ туһалыылларын билэллэр. Аһылык аан маҥнай эккэ-сииҥҥэ туһалыыр, онтон эккэ-сииҥҥэ иҥмитин кэнниттэн биирдэ эрэ өйгө-санааҕа дьайыыта саҕаланар.
 
Элбэх аһылык буһуута киһи үгүс эньиэргийэтэ ороскуоттанарын таһаарар. Тото аһаабыт киһи сытан эрэ ол аһын буһара сытыан баҕата элбэх буолар. Ол курдук тото аһаан баран дьэ үөрэҕинэн дьарыктанаары оҥостубут студент сотору утуйа сытар буолан хаалар. Элбэх аһылыгы буһарарыгар этэ-сиинэ сылайан утуктаабытынан барара тугу да кыайан быһаарбатыгар, аахпытын соччо өйдөөбөтүгэр тириэрдэр.
 
Уруогу үөрэтии киһи аччык эрдэҕинэ ордук табылларын, өйгө түһэн хатанара элбэҕин үөрэнэ сылдьыбыт дьон бары билэллэр. Ол иһин сарсыарда үөрэҕи үөрэтии ордук тиийимтиэтин бэлиэ¬тиирбэлиэтиир этии: «Сарсыарда өй сытыы буолар»,- диэн үөскээбит. Киһи иһинээҕи эньиэргийэтэ ону-маны саныырыгар, ырытарыгар мэйиитигэр мунньус-тарамунньустара мэйии ордук күүскэ үлэлиирин хааччыйар. «Эрдэ турбут чыычаах тумсун соттор, онтон хойутаабыт хараҕын хастар»,- диэн өс хоһооно сарсыарда эрдэ туруу үлэ-хамнас ордук табылларын, элбэх туһаны аҕаларын быһаарар.
 
Тугу эмэ туһалааҕы элбэҕи үлэлиэн, оҥоро, тута охсуон баҕарар киһи сарсыарда аһаабакка эрэ үлэтин саҕалыыра ордук таһаарыылаах буолуон сөп. Оччоҕуна киһи өйө-санаата уонна этин-сиинин эньиэрги¬йэтэ атын туохха да аралдьыйаллара суох буолан, бииргэ кыттыһан үлэ эрэ туһугар кыһаныылара үөскээн ордук туһалааҕы оҥороллор.
 
Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ киһи тутулун быһаарыытынан киһи этэ-сиинэ өйүттэн-санаатыттан, куттарыттан туспа көрүҥ буолар. Эт¬-сиин ханнык да быһаарар өйө-санаата суох, бары баҕата бэйэтин эрэ туһатыгар, бэйэбэр эрэ үчүгэй буоллун диэнинэн бүтэр. Аһыаҕын-сиэҕин эт-сиин олуһун баҕарар, тыыннаах буолуу аһыырга эмиэ күһэйэр. Эт-¬сиин араас амтаны арааран билэрэ ордук минньигэһи уонна элбэҕи сииргэ кыһаныытын үөскэтэр. Итинник баҕа санаа дьоҥҥо барыларыгар баарын ким да мэлдьэспэт, бары билэр суоллара. Аһыыр-сиир баҕа санаа аһара баран хаалыыта иҥсэ, онтон топпот, туолбат быһыы обот диэн ааттаналлар.
Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ киһи тутулун быһаарыытынан киһи этэ-сиинэ өйүттэн-санаатыттан, куттарыттан туспа көрүҥ буолар.
Киһиэхэ аһары аһаабат буолууну үөрэх-билии, өй-санаа киллэрэн, эти-сиини үөрэтэ, тутуһуннара са¬тыыр. Киһи уһун үйэтин тухары аһыыр-сиир баҕа санаатын кытта аҕыйахтык аһыахха диэн үөрэх-билии өйө-санаата этэрин тутуһар санаалара охсуһан, быһаарсан тахсаллар.
 
Бу охсуһуу эдэр эрдэххэ ситэ кыаттарымыан да сөп. Ол барыта үүнэн-сайдан, улаатан иһэр эт-сиин көрдөбүлэ аһылыкка ордук улаханы¬нан быһаарыллар. Бу кэмҥэ аһылыкка хааччахтыы сатааһын оҕо этэ-сиинэ улаатарыгар эмиэ сөп түбэспэт. Оҕо улаатан истэҕинэ этэ-сиинэ аһылыкка наадыйарын тулуйара, аһаабакка сылдьара ордук ыарахан. Эдэр эрдэхтэринэ аһаабакка сылдьары тулуйа үөрэммит дьон ордук тулуурдаах, дьулуурдаах буола улааталлар.
Эт-сиин ханнык да быһаарар өйө-санаата суох, бары баҕата бэйэтин эрэ туһатыгар, бэйэбэр эрэ үчүгэй буоллун диэнинэн бүтэр.
Киһи сааһыран, кырдьа баран истэҕинэ этин-сиинин аһыырга-сииргэ баҕатын кыайар кыаҕа улаатар. Бу кэмҥэ эт-сиин үүнэн, улаатан биэрэрэ суох буолан, аһылыкка быһаччы көрдөбүлэ аҕыйаан биэрэринэн киһи өйө-санаата кыайар кыаҕа улаатан биэрэр. Онуоха эбии киһи сааһыран истэҕинэ өйө-санаата, билиитэ ордук ди¬риҥээн, чиҥээн, бөҕөргөөн биэриитэ аһылыктан туттунууга кыайыыны ситиһэригэр тириэрдиэн сөп.
 
Онон, киһи олоҕун биир сыалынан этин-сиинин быстах, аһыырга-сииргэ баҕа санаатын, өйүн-санаатын сайыннаран, күүһүрдэн, баһыйа тутан салайан киһилии майгыга, киһилии быһыыга үөрэтэн биэрэри ситиһиэхтээх. Ол аата аһара аһаабаты ситиһии өй-санаа сайдыбытын, киһи буолууну ситиспитин бэлиэтэ буолар.
Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ киһи тутулун быһаарыытынан киһи этэ-сиинэ өйүттэн-санаатыттан, куттарыттан туспа көрүҥ буолар. Эт¬-сиин ханнык да быһаарар өйө-санаата суох, бары баҕата бэйэтин эрэ туһатыгар, бэйэбэр эрэ үчүгэй буоллун диэнинэн бүтэр. Аһыаҕын-сиэҕин эт-сиин олуһун баҕарар, тыыннаах буолуу аһыырга эмиэ күһэйэр. Эт-¬сиин араас амтаны арааран билэрэ ордук минньигэһи уонна элбэҕи сииргэ кыһаныытын үөскэтэр. Итинник баҕа санаа дьоҥҥо барыларыгар баарын ким да мэлдьэспэт, бары билэр суоллара. Аһыыр-сиир баҕа санаа аһара баран хаалыыта иҥсэ, онтон топпот, туолбат быһыы обот диэн ааттаналлар.
 
Киһиэхэ аһары аһаабат буолууну үөрэх-билии, өй-санаа киллэрэн, эти-сиини үөрэтэ, тутуһуннара са¬тыырсатыыр. Киһи уһун үйэтин тухары аһыыр-сиир баҕа санаатын кытта аҕыйахтык аһыахха диэн үөрэх-билии өйө-санаата этэрин тутуһар санаалара охсуһан, быһаарсан тахсаллар.
 
Бу охсуһуу эдэр эрдэххэ ситэ кыаттарымыан да сөп. Ол барыта үүнэн-сайдан, улаатан иһэр эт-сиин көрдөбүлэ аһылыкка ордук улаханы¬нанулаханынан быһаарыллар. Бу кэмҥэ аһылыкка хааччахтыы сатааһын оҕо этэ-сиинэ улаатарыгар эмиэ сөп түбэспэт. Оҕо улаатан истэҕинэ этэ-сиинэ аһылыкка наадыйарын тулуйара, аһаабакка сылдьара ордук ыарахан. Эдэр эрдэхтэринэ аһаабакка сылдьары тулуйа үөрэммит дьон ордук тулуурдаах, дьулуурдаах буола улааталлар.
 
Киһи сааһыран, кырдьа баран истэҕинэ этин-сиинин аһыырга-сииргэ баҕатын кыайар кыаҕа улаатар. Бу кэмҥэ эт-сиин үүнэн, улаатан биэрэрэ суох буолан, аһылыкка быһаччы көрдөбүлэ аҕыйаан биэрэринэн киһи өйө-санаата кыайар кыаҕа улаатан биэрэр. Онуоха эбии киһи сааһыран истэҕинэ өйө-санаата, билиитэ ордук ди¬риҥээндириҥээн, чиҥээн, бөҕөргөөн биэриитэ аһылыктан туттунууга кыайыыны ситиһэригэр тириэрдиэн сөп.
 
Онон, киһиКиһи олоҕун биир сыалынан этин-сиинин быстах, аһыырга-сииргэ баҕа санаатын, өйүн-санаатын сайыннаран, күүһүрдэн, баһыйа тутан салайан киһилии майгыга, киһилии быһыыга үөрэтэн биэрэри ситиһиэхтээх. Ол аата аһара аһаабаты ситиһии өй-санаа сайдыбытын, киһи буолууну ситиспитин бэлиэтэ буолар.
 
Туһаныллыбыт литература.
 
1. Поль С.Брэгг. Формула совершенства. Санкт-Петербург: ТОО «Лейла», 1993. - 384 с.
Автор Каженкин Иван Иванович.