Бикипиэдьийэ

Баттах: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Интерактивная навигация по истории
Кэннинээҕи уларытыыга →
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
КөрөнБиики тиэкис
' БАТТАХ Баттах киһи тас көрүҥүн тупсарарын таһынан…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна
 
Xaahax (ырытыы | суруйуу)
3650 уларытыы
Тупсардым
1 устуруока:
БАТТАХ
 
Баттах киһи тас көрүҥүн тупсарарын таһынан этин-сиинин биир наадалаах чааһа. Киһи төбөтүн, өйүн-санаатын уйатын итииттэн-тым-ныыттан, үргүөртэн харыстыырын иһин сахалар баттаҕы өйгө-санааҕа быһаччы дьайар курдук саныыллар.
 
Сахалар «Баттаҕа суох киһи санааҕа-онооҕо ылларбат» диэн этии-лээхтэрэтиилээхтэр. Бу этиини дакаастыыр көстүүнэн былыргы ойууннар, удаҕан¬нарудаҕаннар, өй-санаа үлэтинэн күүскэ дьарыктанар дьон бары уһун баттах¬таахтара буолар. Армияҕа сулууспаҕа сылдьар дьон баттахтарын кыры¬йыыкырыйыы ыраас, чэбдик буолууну таһынан, тугу да оҥордохторуна санааҕа-онооҕо ылларбаттарын, кылгас, быстах санаалаах буолууларын үөскэтэр.
Баттах уһаатаҕына киһи са¬наата эбиллэн түүлэ ордук элбиир уонна чуолкайданар. Киһи төһө эмэ уһун түүллэри өйдөөн хаалар кыаҕа улаатар.▼
 
Биһиги билигин даҕаны баттах туһунан билиибит аҕыйах быһыылаах. Киэр¬гэлтэн атыннык санаабаппыт. Арай улаханнык куттаммыт, соһуйбут киһи баттаҕа өрө туран хааларын туһунан кэпсээннэргэ ахтыл¬ларын эрэ билэбит. «Баттаҕа өрө туран хаалла» диэн суруйууну аахтахпытына даҕаны бэйэбит боруобаланан көрбөтөх буоламмыт аахай¬бакка аһарабыт.▼
▲ Баттах уһаатаҕына киһи са¬наатасанаата эбиллэн түүлэ ордук элбиир уонна чуолкайданар. Киһи төһө эмэ уһун түүллэри өйдөөн хаалар кыаҕа улаатар.
Баттах эмиэ киһи бары этин-сиинин курдук - тыыннаах. Кытаанах майгылаах киһи баттаҕа эмиэ кытаанах. Кыра эрдэххэ сымнаҕас, ньас¬сыын баттах сааһыран истэххэ кытаатан, хойдон, халыҥаан иһэр. Ол ба¬рыта баттах элбээн иһэринэн буолбакка, соноон, кытаатан иһэринэн быһаарыллар. Кыра эрдэххэ кугас баттах сыыйа харааран хаалар. Этэ¬-сиинэ доруобай киһи баттаҕа бэйэтэ да кылапаччыйан, килбэчийэн үчүгэй көрүҥнээҕин, тостубатын, түспэтин бары билэллэр.▼
 
Киһи үгүс билиини хараҕынан көрөөт даҕаны быһаччы ылынар. Ону «Истибиттээҕэр көрбүт ордук» диэн быһаараллар. Yөрэнии икки араастаах. «Киһилии киһи атын дьон сыыһаларыттан көрөн үөрэнэр, онтон мөлтөх киһи бэйэтин сыыһаларыттан эрэйдэнэн үөрэнэр» диэн саха дьоно этэл¬лэр. Бу этиилэргэ киһи олох үөрэҕэр хайдах үөрэнэр дьоҕурдааҕа то¬лору арыллар. Ол курдук көрөн үөрэнии киһиэхэ дьайар күүһэ улахан. ▼
▲Биһиги билигин даҕаны баттах туһунан билиибит аҕыйах быһыылаах. Киэр¬гэлтэнКиэргэлтэн атыннык санаабаппыт. Арай улаханнык куттаммыт, соһуйбут киһи баттаҕа өрө туран хааларын туһунан кэпсээннэргэ ахтыл¬ларынахтылларын эрэ билэбит. «Баттаҕа өрө туран хаалла» диэн суруйууну аахтахпытына даҕаны бэйэбит боруобаланан көрбөтөх буоламмыт аахай¬баккааахайбакка аһарабыт.
 
▲Баттах эмиэ киһи бары этин-сиинин курдук - тыыннаах. Кытаанах майгылаах киһи баттаҕа эмиэ кытаанах. Кыра эрдэххэ сымнаҕас, ньас¬сыынньассыын баттах сааһыран истэххэ кытаатан, хойдон, халыҥаан иһэр. Ол ба¬рытабарыта баттах элбээн иһэринэн буолбакка, соноон, кытаатан иһэринэн быһаарыллар. Кыра эрдэххэ кугас баттах сыыйа харааран хаалар. Этэ¬-сиинэ доруобай киһи баттаҕа бэйэтэ да кылапаччыйан, килбэчийэн үчүгэй көрүҥнээҕин, тостубатын, түспэтин бары билэллэр.
 
▲Киһи үгүс билиини хараҕынан көрөөт даҕаны быһаччы ылынар. Ону «Истибиттээҕэр көрбүт ордук» диэн быһаараллар. Yөрэнии икки араастаах. «Киһилии киһи атын дьон сыыһаларыттан көрөн үөрэнэр, онтон мөлтөх киһи бэйэтин сыыһаларыттан эрэйдэнэн үөрэнэр» диэн саха дьоно этэл¬лэрэтэллэр. Бу этиилэргэ киһи олох үөрэҕэр хайдах үөрэнэр дьоҕурдааҕа то¬лорутолору арыллар. Ол курдук көрөн үөрэнии киһиэхэ дьайар күүһэ улахан.
 
Атын дьон оҥорор быһыыларыттан үөрэҕи көрөн ылынарга олоххо уоппуттаах уонна уоппута суох дьону арааран биэрэр бэлиэ баар буо¬лара наада. Айылҕа оннук бэлиэни дьоҥҥо эмиэ оҥорбут.
 
Дьоннору араартыыр, олоххо төһө уоппуту мунньуммуттарын быһаа¬рар көстүүнэн баттах маҥхайан иһэрэ буолар. Эдэр киһи маҥан баттахтааҕы көрө түһээт «Бу кырдьаҕас, уһуннук олорбут, олоххо элбэх уоппуту мунньуммут киһи» диэн соҕотохто быһааран кэбиһэр. Кыр¬дьаҕас киһи итирэн, эҥиннээн куһаҕаннык быһыыланарын дьон көрдөх¬төрүнэ «Баттаҕа маҥхайыар диэри өй киирбэтэх» диэн хомойбуттарын биллэрэллэр.
 
Айылҕа киһи баттаҕын тоҕо маҥхатан иһэрин дириҥник толкуйдаан ырыта иликпит. Кырдьаҕас сылгылар маҥхайан иһэллэр. Үөр аттарга маҥан сылгы ордук бочуоттанар. Эдэр хара, буулуур соноҕостор маҥан сылгыга суолларын туораан биэрэллэрин таһынан үчүгэй аһылыктарын кытта туран биэрэллэр.
 
Киһи кырдьан, сааһыран истэҕинэ баттаҕа сыыйа маҥхайан иһэр. Баттах маҥхайан барыыта киһи сааһыран, олоххо уоппута эбиллэн, мунньуллан иһиитин кытта сөп түбэһэр бэлиэ буолар. Маҥхайбыт бат¬тах көстүүтэ атын, туора киһиэхэ быһаччы биэрэр өйдөбүлүн кэлин кэмҥэ са¬таансатаан туһаммаппыт билиннэ. Ол иһин эдэр көлүөнэлэрбитин иитии-үөрэтии таһыма мөлтөөтө диэн этэрбит элбээтэ. Эдэр киһи маҥан баттахтаах кырдьаҕас киһини көрө түһээт даҕаны бэйэтин тардына, бэрээдэгин тупсарына түһэр кэмэ былыр эрэ буолар эбитин курдук са¬ныысаныы үөрэннибит, кинигэлэр үөрэхтэрин баһылаабыт эрэ дьон олоххо уоппуттара элбэх диэн сыыһа санааҕа оҕустардыбыт.
 
Ханнык баҕарар киһи хаһан баҕарар маҥан, үрүҥ дьүһүнү сөбүлүү, сэҥээрэ көрөр. Бу дьүһүн сырдык буолуутун бэлиэтиир буолан киһиэхэ өй-санаа эбиллэн иһиитин көрдөрөрүн ситэ сыаналаабакка сылдьабыт.
 
Сааһыран эрэр дьахталлар эдэр курдук көстөөрүлэр, бэйэлэрин туһаларыгар эр дьону тардаарылар баттахтарын хара, эриэн гына кы-рааскалыылларкырааскалыыллар, улааппыт кыргыттарын кытта тэҥнээх, саастыыларын курдук тутта-хапта сатыыллар. Маннык быһыылара бэйэлэригэр туһа¬лааҕынтуһалааҕын иннигэр оҕолорун иитэр-үөрэтэр өттүгэр туһалаах сабыдыалларын лаппа кыччатар. Ол иһин оҕолор ийэлэрин этиилэри¬нээҕэрэтиилэринээҕэр кырдьаҕас, баттаҕа маҥхайбыт эбэлэрин, эһэлэрин этиилэрин ордук истэллэрэ, толороллоро биллэр. Оҕолор, олоххо уоппут¬таахтарауоппуттаахтара биллэ сылдьар дьон этиилэрин, үөрэхтэрин ордук ылыналлар. Эһэлэр, эбэлэр ииппит сиэннэрэ үлэҕэ-хамнаска ордук сыһыаннаахтара итини дакаастыыр.
Маҥан баттаҕа суох киһини оҕо тэҥнээҕин, саастыылааҕын курдук көрөр. Бу киһи этиитигэр улахан сыанабылы биэрбэт, аанньа ахтыбат. Дьахталлар баттахтарын кырааскаланан тупсарына сатааһыннара оҕо¬лорун иитиилэрэ мөлтүүрүгэр тириэрдэр. «Кырдьаҕас төрөппүттэр оҕолоро үчүгэй иитиилээх буолар» диэн норуокка этии баар. Бу этии кырдьаҕас дьон иитэр-үөрэтэр кыахтара ордук элбэҕин быһаарар уонна маҥан баттах оҕону иитиигэ быһаччы сыһыаннаах диэн этиибитин бигэргэтэр.▼
 
Маҥан баттах дьайыыта суох буолан, кырдьаҕас төрөппүттэрэ суох эдэр ыаллар оҕолорун иитэр-үөрэтэр кыахтара намтаан иһэр. Кавказ омуктарын: «Үчүгэй кырдьаҕастар суох сирдэригэр эдэрдэр халы-маар¬гы иитиилээх буолаллар»,- диэн этиилэрин табатык сыаналыырга маҥан баттах суолтатын быһаарыы көмөлөһөр. Ол курдук киһи олоҕор маҥан дьүһүн ылар оруола олус үрдүк. Хайа баҕарар киһи маҥан, үрүҥ дьүһүнү - үчүгэй диэн сыаналыыр. Ол аата, Айылҕа бэйэтин дьиҥнээх көстүүтэ, сырдык буолуута киһиэхэ үчүгэй буолуутун, бу үчүгэй диэн өйдөбүлүн үөскэтэр. Итини тэҥэ хара дьүһүн маҥаҥҥа кубулуйан ба¬рыыта сырдык, үчүгэй буолан барыытын бэлиэтиир. Кырдьаҕастары сыа¬налыыр буолуу олох уоппутун табатык иҥэриниигэ көмөлөһөр, эдэрдэр сотору бэйэлэрэ кырдьан, олохторугар элбэх уоппуту мунньунан бат¬тахтара эмиэ маҥхайан барарын биллэрэр.▼
▲Маҥан баттаҕа суох киһини оҕо тэҥнээҕин, саастыылааҕын курдук көрөр. Бу киһи этиитигэр улахан сыанабылы биэрбэт, аанньа ахтыбат. Дьахталлар баттахтарын кырааскаланан тупсарына сатааһыннара оҕо¬лоруноҕолорун иитиилэрэ мөлтүүрүгэр тириэрдэр. «Кырдьаҕас төрөппүттэр оҕолоро үчүгэй иитиилээх буолар» диэн норуокка этии баар. Бу этии кырдьаҕас дьон иитэр-үөрэтэр кыахтара ордук элбэҕин быһаарар уонна маҥан баттах оҕону иитиигэ быһаччы сыһыаннаах диэн этиибитин бигэргэтэр.
 
▲Маҥан баттах дьайыыта суох буолан, кырдьаҕас төрөппүттэрэ суох эдэр ыаллар оҕолорун иитэр-үөрэтэр кыахтара намтаан иһэр. Кавказ омуктарын: «Үчүгэй кырдьаҕастар суох сирдэригэр эдэрдэр халы-маар¬гымааргы иитиилээх буолаллар»,- диэн этиилэрин табатык сыаналыырга маҥан баттах суолтатын быһаарыы көмөлөһөр. Ол курдук киһи олоҕор маҥан дьүһүн ылар оруола олус үрдүк. Хайа баҕарар киһи маҥан, үрүҥ дьүһүнү - үчүгэй диэн сыаналыыр. Ол аата, Айылҕа бэйэтин дьиҥнээх көстүүтэ, сырдык буолуута киһиэхэ үчүгэй буолуутун, бу үчүгэй диэн өйдөбүлүн үөскэтэр. Итини тэҥэ хара дьүһүн маҥаҥҥа кубулуйан ба¬рыытабарыыта сырдык, үчүгэй буолан барыытын бэлиэтиир. Кырдьаҕастары сыа¬налыырсыаналыыр буолуу олох уоппутун табатык иҥэриниигэ көмөлөһөр, эдэрдэр сотору бэйэлэрэ кырдьан, олохторугар элбэх уоппуту мунньунан бат¬тахтарабаттахтара эмиэ маҥхайан барарын биллэрэр.
 
Былыргы таҥара үөрэхтэригэр маҥан баттах туһунан бу курдук этэллэр: «Слава юношей - сила их, а украшение стариков – седина».
 
Кэнники кэмҥэ сахалар олохторун үөрэҕин аанньа ахтыбат буолуу биһиги кырдьаҕастарбытын улаханнык туоратта. Онуоха эбии бэйэлэрэ арыгы иһэннэр сыыһа-халты туттаннар, аптарытыаттарын түһэн биэрэн иһэллэр. Олох ыараханын тулуйан, олохторугар ситиһиилэри оҥорон кырдьар саастарыгар тиийбит кыр¬дьаҕастаркырдьаҕастар бэйэлэрин күүстээх санааларын эдэрдэргэ көрдөрөн дакаас¬таандакаастаан иһэллэрэ эбитэ буоллар маҥан баттах дьайыыта эдэр дьоҥҥо ордук тиийиэ этэ. Ол аата, кырдьаҕас дьон ордук киһилии быһыы¬лаахтарынбыһыылаахтарын, тулуурдаахтарын олоххо көрдөрөллөрө эдэр дьоҥҥо холобур буолан туһалыа этэ.
Итини тэҥэ билигин өй-санаа бэйэтэ туспа эниэргийэ көрүҥэ буолара быһаарыллан эрэр. Хойуу баттах Айылҕа эттигэ буолан таһыттан кэлэр араас өйдөрү-санаалары эниэргийэлэри киллэрбэтэ, онтон бас иһигэр үөскүүр бэйэ өйүн-санаатын хаайан тутара, мунньара киһи өйө-санаата туруктаах буоларыгар ураты суолталаах. Сахалар баттаҕа суох киһини олохтоох өйө-санаата аҕыйах, быстах санааҕа ылларымтыа киһинэн ааҕаллар.▼
 
▲Итини тэҥэ билигин өй-санаа бэйэтэ туспа эниэргийээньиэргийэ көрүҥэ буолара быһаарыллан эрэр. Хойуу баттах Айылҕа эттигэ буолан таһыттан кэлэр араас өйдөрү-санаалары эниэргийэлэри киллэрбэтэ, онтон бас иһигэр үөскүүр бэйэ өйүн-санаатын хаайан тутара, мунньара киһи өйө-санаата туруктаах буоларыгар ураты суолталаах. Сахалар баттаҕа суох киһини олохтоох өйө-санаата аҕыйах, быстах санааҕа ылларымтыа киһинэн ааҕаллар.
Төрдө — «https://sah.wikipedia.org/wiki/Баттах»