Өй-санаа: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

 

Аныгы олоххо кыра оҕо иитиитигэр кыһаммат буола сылдьабыт. Ол барыта сэбиэскэй былаас кэмигэр “Киһи барыта тэҥ” диэн этиини аһара ыытан, оҕо төрөөтөр эрэ “киһи буолар” курдук өйдөбүлү иҥэриилэриттэн уонна элбэх сыыһалардаах, сэбиэскэй кэмнээҕи өйү-санааны салҕаан иһээччилэр, «айыы үөрэҕин» айааччылар оҕо ийэ кута хантан эрэ халлаантан түһэрин курдук таһы-быһа сымыйанан этиилэрин итэҕэйииттэн буолла.

Өй-санаа тутулуктарын түүл үөрэҕин көмөтүнэн үөрэтии оҕо ийэ кута сайдар кэмин чуолкайдык быһаарар кыахтанна. Ол курдук кыра оҕо чуолкайдык түүл түһээбэтэ ийэ кута өссө сайда, үгэстэрэ өссө үөскүү иликтэрин биллэрэр. Киһи сааһыран истэҕинэ түүлэ ордук чуолкайданан, ыраастык көстөр буоларын тэҥэ, араас саҥалары истэрэ эбиллэр. Ол аата киһи сааһыран истэҕинэ үгэстэрэ күүһүрэннэр, өйө-санаата дириҥээн эбиллэн иһэрэ быһаарыллар.

Киһи эттээх-сииннээх Орто дойдуга эрэ сылдьар кыахтаах буоллаҕына, эттэн-сиинтэн эньиэргийэ ылан сайдар өй-санаа көҥүл-босхо баран, Үөһээ дойдуга тахсар санаата, сайдан, күүһүрэн истэҕинэ эбиллэн иһэр. Өлбүт дьон өйдөрө-санаалара эттэриттэн-сииннэриттэн арахсан, Үөһээ дойдуга айыы, үөр буолан бараллара кырдьык. Ол курдук киһи хаһан баҕарар өлбүт киһи өйүн-санаатын түһээн көрөрө суох буолан хаалбат.

Өйү-санааны көҥүл-босхо ыытыы, өй көтүүтүгэр, киһи өлүүтүгэр тириэрдиэн сөп. Ол иһин киһи сүрүн күүһүнэн, өһөс санаатынан өйүн-санаатын хам тутан бииргэ, холбуу илдьэ сырыттаҕына эрэ Орто дойдуга олоҕун киһи быһыылаахтык олороро кыаллар кыахтаах.

Өй-санаа киһи үс куттарын үөскэтэр. Бу куттар эти-сиини хамсатар, көрөр-истэр аналлаахтар. Ол курдук буор кут эти-сиини быһаччы хамсатар буоллаҕына, ийэ уонна салгын куттар үгэстэри, үөрүйэхтэри үөскэтэн эти-сиини хамсаталлар. Буор, ийэ куттар оҕо кыра эрдэҕиттэн сайдан барар буоллахтарына, салгын кут оҕо биэс эбэтэр алта сааһыттан ыла түргэнник сайдар, үөрэҕи-билиини ылынар.

Оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ үөскүүр ийэ кута уһун үйэтин тухары туттунар быһыытын барытын хонтуруоллуу сылдьарын билэммит оҕону кыра эрдэҕинэ иитиини сыыһата-халтыта суох, бэйэни үтүгүннэрэн, ону-маны оҥотторо үөрэтэн ситиһиэхпит этэ. Ол иһин сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ оҕо ийэ кута иитиллиитигэр сүрүн олуолу биэрэр уонна киһи бэрээдэктээх буолуута, олоҕор сыыһа-халты туттубата барыта, онтон, ийэ кута иитиллиититтэн тутулуктаах диэн быһаарар. Оҕо кыра эрдэҕинэ иитии уратыларын сахалар былыргыттан билэллэриттэн ийэ кута сыыһа, куһаҕаннык иитиллибит оҕону атаах оҕо диэн туспа арааран ааттыыллар.

Оҕо өйө-санаата сайдан барыытыгар, кыра эрдэҕинэ эһэ уонна эбэ олус улахан сабыдыалы оҥороллоро эрэйиллэр. Kинилэр уһун олохторугар олох уоппутун элбэҕи мунньуммут дьон, оҕо үтүө үгэстэргэ иитиллиитигэр, үөрэниитигэр олук ууран биэриэхтэрэ этэ. Сааһырбыт дьон оҕону иитиигэ ылар оруоллара үрдүгүн «Kырдьаҕас дьон оҕолоро үчүгэй иитиилээх буолар»,- диэн этии бигэрэтэр. Ол барыта оҕо кыра эрдэҕиттэн үрүҥ дьүһүҥҥэ улахан суолта биэрэн, маҕан баттахтаах эһэтин, эбэтин этиилэрин боччумнаахтык истэн толоро үөрэнэригэр олоҕурар.

Эт-сиин биир эрэ үйэ устата олорор эбит буоллаҕына, өй-санаа, буор кут сайдыыта хас да, элбэх көлүөнэ дьон олохторун усталарыгар сайдан баран иһэр. Сахалар олохторун үөрэҕэ, ол иһин биир эрэ көлүөнэ дьону хаппакка, хас да көлүөнэ дьон олохторун холбуу ылан, оҕо хос эбэтигэр, эһэтигэр диэри кэмтэн ыла быһаарар. Ол курдук «Хос эһэтэ умнаһыт этэ»,- диэтэхтэринэ, бу киһи өйүн-санаатын дириҥ төрүттэрэ быһаарыллан биллэр кыахтаналлар уонна аныгы, сайдан иһэр капитализм олоҕор соччо сөп түбэспэт өрүттэрдээх буолара арыллыан сөп.

Kиһи олоҕун устата өйө-санаата, тугу билбитэ үгэс буолан этин-сиинин үөрүйэх оҥорон, буор кукка кубулуйан ууруллан, мунньуллан иһэллэр. Буор кукка кубулуйбут өй-санаа кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр кыахтанарын уонна салгыы сайдарын саха дьоно барылара билэллэр.

Kиһи өйүн-санаатын күүһүнэн этин-сиинин эрчийэн, дьарыктаан, үчүгэй үгэстэргэ, үөрүйэхтэргэ үөрэтэн сайдыыны, тупсууну ситиһэр, баҕа санаата туолан, дьолу билэр кыахтанар. Бу сайдыы эккэ-сииҥҥэ дьайыытыттан эт-сиин сайдар, күүһүрэр, араас уустук хамсаныылары оҥорор кыаҕа улаатар. Үчүгэй үгэстэр киһи этигэр-сиинигэр үөрүйэҕи үөскэтэн буор кут буолан олохсуйдахтарына эрэ кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр кыахтаналлар.

Өйү-санааны эрчийии, дьарыктааһын, билиини хаҥатыныы - өй-санаа олоххо ситиһэр ситиһиитэ буолар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн иитиини, үөрэтиини сүөһүттэн киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннарыы диэн ааттааһын олус таба буолуон сөп. Ол аата оҕону киһи быһыытыгар ииппэтэххэ, үөрэппэтэххэ өйө-санаата сүөһү өйүн таһымыгар хаалан хаалыан сөп.

Өй-санаа Үөһээ дойдуттан тутулугун түүллэри үөрэтии дакаастыыр. Түүлгэ ыалдьан өлбүт киһи “Ыарыым мэһэйдээбэт буолла” диэн этэрэ этэ-сиинэ суох буолан ыарыы диэни билбэтин бэлиэтиир.

Kиһи өлүүтэ уонна дьылҕа кистэлэҥнэрэ өссө да кыайан быһаарылла иликтэр. «Уһун үйэлээх», «Kылгас үйэлээх» – диэн этиилэр киһи олоҕун уһунун быһаараллар. «Быстах өлүүгэ түбэһэр дьылҕалаах» диэн этии баара киһи олоҕо атын хантан эрэ тутулуктааҕын эмиэ билинэр курдук. Ол эрээри ийэ кут иитиитэ суох эбэтэр куһаҕаннык иитиллибит буоллаҕына, эдэр киһи сыыһа-халты туттунара элбээн быстах быһыыга түбэһэрин элбэтиэн сөп.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн киһи олоҕун уһуна эмиэ икки өттүттэн тутулуктаах:

1. Айылҕаттан тутулук. Бу тутулугу сахалар «Дьылҕа» диэн ааттыыллар. Айылҕаттан эт-сиин быһаччы тутулуктаах. Уһун үйэлээх дьон кэлэр көлүөнэлэрэ уһун үйэлээх буолуохтарын сөп.

2. Киһи олоҕо атын, иккис өттүттэн тутулуга бэйэтиттэн, өйө-санаата сайдан үөрэх-билии этэрин олоҕор хайдах тутуһарыттан тутулуктаах. Олох сыалын таба өйдөөн, эдэр эрдэхтэн эти-сиини эрчийэн, дьарыктаан, үөрүйэх оҥорон, өйү-санааны сайыннаран киһи үйэтин лаппа уһатыан эбэтэр ийэ кута куһаҕаннык иитиллибититтэн сыыһа-халты туттунара элбээн, бэйэтэ кылгатан кэбиһиэн сөп.

Киһи түүллэрин үөрэтии, түүл туолара эбэтэр туолбата киһиттэн бэйэтиттэн эмиэ тутулуктаах буолуута олох ордук улаханнык киһиттэн бэйэтиттэн тутулуктааҕын быһаарар.