Күннүк Уурастыырап: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

'''Новиков Владимир Михайлович'''  — '''Күннүк Уурастыырап''' (09.09.1907—30.04.1990), саха норуодунай поэта.

* [[1907 сыл]] сыллааххалаахха [[ыам ыйын 9]] күнүгэр [[Амма улууһа|Амма улууһугар]] [[Эмис]] нэһилиэгэр Саппыйа диэн алааска төрөөбүтэ. Аҕата Михаил Егорович Новиков Эмис эмээхсинтэн (ол аата үһүйээн быһыытынан Бөрө Бөтүҥнэртэн) төрүттээх киһи. Эрдэ өлбүт. Онон эдэркээн Владимир аҕатын аҕатыгар Томтоохоон (Егор Михайлович Новиков) диэн оҕонньорго иитиллибит. Томтоохоон эдэр сылдьан сэниэ ыал ахсааныгар киирэр эбит, сүөһү ииттэн олорбут. Икки уоллаах, биир кыыстаах эбит. Иккис уола Лэгиэнтэй ойохтоммотох, эдэр сылдьан бириискэлэргэ Тайҕаҕа үлэлээбит, кэлин дойдутугар олохсуйбут. Томтоохоон сааһыран баран дьадайбыт. "«Биир үүт маҥан аттааҕа, биир маҥан ыттаах этэ. Мин билэрбинэн, улахан кэпсэллээх дьиэ-уот суох этэ. Буор муосталаах кыра сайылыгар ампаар дьиэлээҕэ..."дьиэлээҕэ…» диэн ахтар Петр Захаров диэн Күннүгү кытта оскуолаҕа үөрэммит киһи. Бу киһи ахтарынан Владимир убайдаах дуу, бырааттаах дуу курдук.

* Аҕата өлбүтүн кэннэ ийэтэ атын киһиэхэ ойох тахсыбыт, атын улууска сүктэн барбыт. Уолаттара эһэлэригэр хаалбыттар. Ону Петр Захаров ахтыытыгар маннык быһаарар: "«Былыргы үгэһинэн уол оҕо, өтөх төҥүргэһинэн ааттанан, дойдутугар хаалыахтаах. Эһэтэ...Эһэтэ… Томтоохоон оҕонньор иитиитигэр хаалбыта"». Убайа дуу быраата дуу Павел эмиэ хаалбыт курдук. Салгыы ахтыылаах маннык суруйар: "«Кэлин эһэтэ Дьөгүөр Мэхээйэлэбис, (кэргэнинээн) бэйэлэрин кыайан көрүммэт буолан, ыалы кытта эҥэрдэһэн олорбуттара. Владимир Михайлович оҕо сааһыттан тулаайах хаалан, аас-туор аччык, тоҥор-хатар кыһалҕатын билэн үөскээбитэ"».

* Эмис нэһилиэгэр Аччаахы диэн алааска 1923 сыллаахха начаалынай оскуола аһыллыбыт. Ол оскуоланы сэбиэт бэрэстээтэлэ Захаров Тимофей Васильевич - — Чээбий арыттарбыт, 24 оҕону мунньан үөрэттэрбит. Учууталынан Чемокин Тимофей Васильевич үлэлээбит. П. Захаров ахтыытыгар "«Владимир Михайлович биһигиттэн үрдүкү кылааска Николаев Ефим Петровичтыын үөрэнэрэ. Учууталбыт Чемокин бириэмэтэ суох буоллаҕына, Володя Ефимныын биһигини үөрэтэллэрэ"» диир. Салгыы П. Захаров "«Илин Эмис уолаттарын кытта доҕордоһон кинилэргэ олорон үөрэммитэ быһыылааҕа"» диир. Оннук биир кыһын үөрэнэн 1924 сыллаахха Эмис оскуолатын IV кылааһын бүтэрбит.

* Онтон 1924-25 үөрэх сылыгар нэһилиэккэ туһалаах дьон буолуохтара диэн, Сэбиэт мунньаҕа быһаарыытынан нэһилиэктэн эт-үүт көрөннөр Павел уонна Владимир Новиковтары [[Абаҕа, Амма улууһа|Абаҕатааҕы]] оскуолаҕа пансион анаан үөрэттэрэ ыыппыттар. Сайынын Эмис нэһилиэгин Сэбиэтигэр сир түҥэтиитигэр суруксуттууллар<ref>Петр Захаров ахтыыта // Күннүк Уурастыырап туһунан ахтыылар. Дьокуускай, Бичик, 1993, 180-181 180—181 с. </ref>.

* 1925 сыллаахха Дьокуускайга Совпартшколаҕа үөрэнэ киирбитэ. «Тимир чыычаах» диэн бастакы хоһоонун суруйбута. Бу хоһооно М. Аммосов туруорсуутунан Дьокуускайга кэлбит "«Сопвич"» сөмүлүөккэ анаммыт этэ.

* [[1942 сыл]] сыллааххалаахха Саха Сиринээҕи пединститут тыл уонна литература факультетын бүтэрбитэ, саха тылын уонна литературатын учууталын идэтин ылбыта.

: «[[Кыым, хаһыат|Кыым]]» хаһыат эрэдээксийэтэ

: [[Эдэр большевик (хаһыат)|«Эдэр большевик» хаһыат]] эрэдээксийэтэ

: [[Бэлэм Буол|«Бэлэм буол» хаһыат]] эрэдээксийэтэ

: Дьокуускайдааҕы кинигэ кыһата, эрэдээктэр

: Радиокомитет, музыкальнай драматическай биэриилэргэ сүрүннүүр эрэдээктэр

: «Хотугу сулус» альманах, сүрүннүүр эрэдээктэр

: Саха суруйааччыларын Сойууһа, солбуйар бэрэссэдээтэл

Айар дьоҕурун сайыннарарыгар кыра эрдэҕинээҕи эйгэтэ, кырдьаҕас доҥҥо иитиллибитэ сабыдыалаабыт буолуон сөп. Төрдүс кылааска Эмис нэһилиэгин оскуолатыгар үөрэнэ сылдьан суруйар быһыылаах эбит диэн ахтар бииргэ үөрэммит киһитэ. Ол эрээри бастакы хоһоонун Дьокуускайга сылдьан 1925 сыллаахха, ол аата 18-19 саастааҕар, суруйбут диэн буолар. 1927 сыллаахха сүүрбэтигэр "«Чолбоҥҥо"» "" хоһооно бэчээттэнэр. 1932 сыллаахха «Уһуктубут кыраайга» диэн кинигэтэ тахсыбыта. Манна киирбит хоһооннорун сороҕ уостан түспэт ыралара буолбуттара. [[1938 сыл]] сылтантан СССР суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ.

«Коммунист Семен»  — саха советскай поэзиятын биир бөдөҥ айымньыларыттан биирдэстэрэ буолар. Сүрүн геройа  — норуоттан тахсыбыт, гражданскай сэрии кыттыылааҕа, көскө сылдьар дьону кытта эдэр эрдэҕиттэн алтыһан өрөбөлүүссүйэҕэ кыттыспыт киһи. Поэмаҕа уруккута быстар дьадаҥы дьон саҥа олоххо киирэн бэйэлэрин баҕаларын хоту көҥүл үлэлии-хамсыы сылдьаллара кэпсэнэр. Айымньы биир киһини умсугутар күүстээх өрүтүнэн буолар айылҕаны туойуу, хоһуйуу.

К. Уурастыырап  — норуот ырыаларын толорооччуннан, ону ааһан импровизатор ырыаһыт быһыытынан биллэрэ. Кини «Куоралдьын Кугас аттаах тойон Дьаҕарыма бухатыыр» диэн олоҥхону тупсаран кумааҕыга түһэрбит улахан өҥөлөөх. Улуу сэрии кэмигэр ийэ дойдуну таптааһын туһунан сүрүн санаалаах хоһооннор хомуурунньуктарын таһаартарбыта. Сэрии туһунан айымньыларыттан ордук биллибиттэрэ уонна сэргэммиттэрэ «Хотугу кустук» поэма. Бу айымньыга Сэбиэскэй Сойуус Геройа [[Попов Фёдор Кузьмич|Федор Попов]] хорсун быһыыта ойууланар. 1951  с. К. Уурастыырап улахан эпическэй диэн ааттанар «Ымыы уонна Налбыhах» диэн поэматын бүтэрбитэ. Манна суруйааччы {{comment|НЭП|Новая экономическая }} уонна коллективизация саҕаланыытынааҕы кэмигэр тыа олоҕун ойуулаабыта. Киһи киһини көлөһүннүүрүн утарар дьон туһунан «Былыргы кэм кэпсээннэрэ» сэһэн суруйбута.

Литератураҕа үлэтин общественнай үлэни кытта дьүөрэлиирэ. Хаста да Дьокуускайдааҕы {{comment|ССКП|Сэбиэскэй Сойуус Коммунистическай партията}} горкомун чилиэнинэн талыллыбыта. Өр кэмҥэ Саха Сиринээҕи Эйэ көмүскэлин кэмитиэтин салайбыта.

* Дьокуускай куорат Ытык олохтооҕо<ref>[http://www.sakha.gov.ru/node/4125 Официальный информационный портал Республики Саха (Якутия): Городской округ «Якутск»: Почетные граждане]</ref> (1982)

* [http://www.sakha.gov.ru/print.asp?c=11670 Знаменательные даты и события: Памятные даты:2007 год]

* [http://www.sakhalit.com/node/171 Якутский государственный литературный Музей имени П.  А.  Ойунского: Владимир Михайлович Новиков  — Күннүк Уурастыырап]