Үрүҥ Айыы тойон: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Xaahax (ырытыы | суруйуу)
' ҮРҮҤ АЙЫЫ ТОЙОН Былыргы сахалар киһи олоҕо үчүгэй уонна куһаҕ…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна
 
Xaahax (ырытыы | суруйуу)
Көннөрүү туһунан суруллубатах
1 устуруока:
==Үрүҥ айыы тойон==
ҮРҮҤ АЙЫЫ ТОЙОН
 
Былыргы сахалар киһи олоҕо үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэр икки ардыларынан, үчүгэй диэки өттүн тутуһан баран иһэрин чуолкайдык арааран бэлиэтииллэр. Ол курдук дьон куһаҕан быһыылары оҥороллоро эбиллэн хааллаҕына сайдыы-үүнүү тохтуур, олох кэннинэн кэхтэр кэмэ кэлиитин «Айыы-хара элбээбит» кэмэ диэн сахалар бэлиэтээн этэллэр.
12 устуруока:
 
Кыра дьон баҕа санааларын «Үрүҥ айыы тойон» хайдах эмэ толордоҕуна, бу тойон үчүгэй, айыы санаалаах тойон аатырар. Сахаларга үчүгэй, сымнаҕас майгылаах, аһыныгас киһини «Айыы санаалаах» киһи диэн этии баар. Бу этии киһи аһыныгас, харыстыыр санаатын уһугуннарарга аналлаахтык эмиэ туттуллар. Тойону «Айыы санаата» киирдэҕинэ сымнаҕастык дьүүллүөҕэ, сөптөөх быһаарыыны биэриэҕэ диэн эрэл санааттан эмиэ этиллэр.
 
Онон бу быһаарыыбытын түмүктээтэхпитинэ, сахаларСахалар «Үрүҥ айыы тойон» диэн таҥаралара көннөрү, ханнык эрэ өлбүт тойон өйө-санаата буолуон сөп. Кини айыы санаатыттан, үчүгэй санаата киирэриттэн быһаччы тутулуктаах элбэх кыра дьон, тойон үчүгэй санаата киирдэҕинэ, онон туһанан кыра эмэ туһаны бэйэлэригэр таһаарынаарылар кинини «Үрүҥ айыы тойон» диэн ааттыылларыттан үөскээбитигэр сөптөөх. Тойон киһи оҥорбут үтүө быһыытын үтүктээри, кыра буолан бэйэтин көмүскэтээри, харыһыттараары, тойону «Үрүҥ айыы тойон» диэн ааттааһын олоҕурбут.
 
Тойон уонна айыы диэн тыллар бииргэ кыттыспыттара былаас уонна итэҕэл биир буолбуттарын халбаҥнаабат туоһута. Былыргы сахаларга оннук кэмнэр кэлэ сылдьыбыт буолуохтарын сөп. Ол курдук Одун хаан уонна Чыҥыс хаан остуоруйаҕа биллэр улахан салайааччы, баһылык, тойон дьон буолаллар. Кинилэри билиҥҥи кэм улахан салайааччылары-гар В.И.Лениҥҥэ эбэтэр И.В.Сталиҥҥа тэҥниэххэ сөп курдук. Урут ыраахтааҕы былааһын, империятын саҕана Россия дьонугар барыларыгар христианствоны соҥнооһун ыытыллара. Оччолорго былаас уонна итэҕэл бииргэ түмсэн үлэлииллэрэ. Билигин эмиэ Россия былааһын күүһүрдүү христианствоны күүһүрдүүнэн ыытыллар уонна атын итэҕэллэри, ол иһигэр Үрүҥ айыы итэҕэлин эмиэ туоратарга дьулуһар.
 
Норуот, омук туһугар элбэх үтүөнү оҥорбут тойону хайҕаан уонна арбаан «Үрүҥ айыы тойон» диэн ааттаан таҥара оҥостон үҥүү государстволар, иллэр тэриллибиттэрин кэннэ буолбут курдук. Былыргы гректэр таҥараларын модун күүстээх дьон курдук саныыллар эбит. (1,179).
 
Таҥара диэн тылы быһаарарга, бу тыл «таҥаралаабыт» диэн өйдөбүлүн эмиэ туһаныахха сөп. «Таҥаралаабыт», барбыт, өлбүт киһи диэн өйдөбүллээх. (2,313). Таҥара буолуу диэн үчүгэй тойон өлбүтүн кэннэ аата суола хаалан, кэлэр көлүөнэ дьоҥҥо ыҥырар сирдьит буолуутун аата. Ол киһи аата, атын хаалар дьоҥҥо холобур буолан үтүө дьыалалары оҥорорго ыҥырар аналланар.
Онон, сахаларСахалар сорох таҥараларын ааттара диэн өлбүт тойоттор аатынан ааттаахтар. Бэйэтин омугун дьонугар элбэх үтүөнү оҥорон аатырдыбыт, баҕар сэриилээн да кыайан буолуо эбэтэр саҥаны арыйтаран кыайыылары оҥорбут тойону, өлбүтүн кэннэ аатын-суолун үйэтитэн таҥараҕа кубулуталлар. Кэлэр көлүөнэ дьон үтүө ааттаах омук-тарын аатырдыбыт тойон киһилэрин арбаан, таҥара оҥостон, кини ситиспит кыайыыларын өссө ситиһээрилэр, дьулуурдарын түмэллэригэр аналланар. (3,121).
 
==Туһаныллыбыт литература.==
 
1. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. Дьокуускай: «Бичик» нац.кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.
 
2. Далан. Дьылҕам миэнэ: Роман-эссе. Дьокуускай: Нац. кинигэ кыһата «Бичик» 1994.- 448 с.
 
3. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.
 
[[Категория: Үрүҥ айыы итэҕэлэ]]