Кэһии: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

 

Киһи киһиэхэ олус ытыктабыллаахтык, сымнаҕастык, бэйэ-бэйэлэрин сыаналаһан, өйөһөн сыһыаннаһалларын саха дьоно сөбүлүүллэр. Ити сыһыаны тупсарыыга, санааларын көтөҕүүгэ туттуллар биир үгэстэринэн кэһии бэрсиитэ уонна ылсыыта буолар.

Сахаларга былыр-былыргыттан хардары-таары кэһии бэрсиһэр үгэс баар. Бу үгэс туһунан В.Ф.Трощанскай маннык суруйар: «Сахалар кэһии ылалларын уонна биэрэллэрин олус сөбүлүүллэр. Кэһии биэрэр киһи хаһан эрэ биэрбитинээҕэр ордук кэһиини ылыам диэн бигэтик са¬нанарыттан үөрэр, онтон ылар киһи бэйэтэ кэһии ыларыттан, кинини сыаналыылларыттан үөрэр». (1,93).

 

 

1. Кэһии ылар киһи кэһиилээх үчүгэйдик саныырыттан, кинини сыаналыырыттан үөрэр, санаата көтөҕүллэр.

 

Ыраах сиртэн айаннаан кэлэр дьон кэһиилээх сылдьаллара биллэр. Айаҥҥа, араас оһоллор элбэхтик буолар сирдэригэр сылдьар кэмҥэ, киһи атын дьон үчүгэйи баҕаралларыгар ордук наадыйар. Ол курдук ыраах айаҥҥа сылдьар киһи атын дьон санааларыттан, быһыыларыттан олус улахан тутулуктанар. Дьон үчүгэйи баҕара санааһыннара хаһан баҕарар киһиэхэ туһалаах буолар, көмөлөһөр. Бу быһаарыыга кэлэн кэһии кистэлэҥ суолтата ордук арыллан тахсар. Ол курдук дьон үчүгэйи баҕара саныылларын ситиһиигэ кэһии ылар оруола олус үрдүк.

Хардары-таары кэһии бэрсиитэ олус былыргыттан олохсуйбут. Кэһиини ылыы бэйэтэ биир ураты өйдөбүллээх. Ол уратыта иэскэ киириини бэлиэтиирэ буолар. Ол аата, бу кэһиини ылан баран аны хаһан эмэ төттөрү кэһии биэриллиэхтээх диэн өйдөнөр. Кэһии бэрсэр үгэс кэккэлэһэ олорор ыаллары ытыктааһыҥҥа, сыаналааһыҥҥа олоҕурар. Былыргы кэмнэргэ сахаларга ыаллар, аймахтар бары дьыалаларын бииргэ түмсэн, санааларын холбоон оҥостоллорун ордук чуолкайдаан бэлиэтиир үгэс кэһии бэрсиитэ буолар.

 

Туох туһалаах барыта кэһиигэ барсыан сөп. Сорох түгэҥҥэ хаһыат, сурунаал эмиэ кэһиинэн ааҕыллар кэмнээхтэр эбит. (4,222). Кэһии буолар аһылыктан былыргы кэмҥэ ордук сылгы ойоҕоһо сыаналанар этэ. Билигин кэһиигэ сөп буолуох айылаах туох барыта хас маҕаһыын, киоска аайы толору анньыллан тураллар. Ырыынак кэмэ көмөлөһөн туох эмэ кэһиини булууга баҕа санаа эрэ баара наада буолар кэмэ кэлбитэ ыраатта.

 

 

 

1. В.Ф.Трощанский. Наброски о якутах Якутского округа. Под ред. и прим-ми Э.К.Пекарского. Казань: Типография Императорского Университета, 1911.- 144 с.

3. В.А.Протодьяконов. Киһини итэҕэйэр буоллахха: Сэһэннэр.- Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1982.- 296 с.