Бикипиэдьийэ

Үс кут: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Интерактивная навигация по истории
← Иннинээҕи уларытыыгаКэннинээҕи уларытыыга →
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
КөрөнБиики тиэкис
Xaahax (ырытыы | суруйуу)
3638 уларытыы
Көннөрүү туһунан суруллубатах
Xaahax (ырытыы | суруйуу)
3638 уларытыы
Көннөрүү туһунан суруллубатах
11 устуруока:
Саха дьонун тус-туспа араартааһын, бытарытыы салҕанан бара турар. Саха дьонугар саҥа таҥараны «айыы үөрэҕин» cоҥнооһун итэҕэлбитин өссө мөлтөтөр, сахалар бэйэлэрэ ыһыллалларыгар төрүөт буолар. Бу үөрэх былыргы таҥарабыт үөрэҕин үрэйэр, алдьатар аналлаах буолара биллэн эрэр.
 
Бары таҥара үөрэхтэрин төрүттэрэ кут-сүр үөрэх, үтүө киһи өлліҕүнэ өйө-санаата айыы, святой буолуутугар олоҕурар. Айыы буолуу өйө-санаата саха дьонугар былыр-былыргыттан баар. Kиһи өллө±үнэөллөҕүнэ өйө-санаата айыы буолар. Ол эрээри ханнык айыы буолара бу өй-санаа хайдаҕыттан быһаччы тутулуктанар. Былыргы сахалар таҥаралара Үрүҥ Айыы диэн ааттаахтара мээнэҕэ буолбатах.
 
Kуһаҕанынан аатырыы, хара айыы буолуу диэн эмиэ баар. Ол иһин бу үрүҥ диэн быһаарыы айыы хайдаҕын, үчүгэйин, дьоҥҥо туһалааҕын быһаарар буолан сүрүн оруолу ылар. Kэлэр көлүөнэлэри иитиигэ, үөрэтиигэ туттуллар өй-санаа аҥардастыы үчүгэй өттүн диэки тардыһыылаах буолуохтаах. Ол иһин үрүҥ диэн быһаарыыта суох айыы буолуу хайдах да табыллыбат, өйү-санааны куһаҕан өттүгэр салайан кэбиһиэн сөп.
 
Kүүстээх, кыахтаах киһи кута билэр дьонноругар көмөлөһөр кыахтааҕа айыы буолууну үөскэтэр. Ол аата өлбүтӨлбүт киһи кута кэлэн көмө буоларыгар анаан көрдөһүү таҥараҕа, айыыга үҥүү диэн ааттанар.
 
Kут бу дьайыытыгар сахалар киһи буолуу, үчүгэй киһи буолуу өйдөбүлүн эбэн биэриилэрэ таҥараны үөскэппит. Ол иһин бары таҥаралар үчүгэй киһи курдук ойуулаахтар, үчүгэй киһи буоларга ыҥыраллар, угуйаллар. Таҥара үөрэҕин сүрүн күүһүнэн үчүгэй киһи мөссүөнүнэн, үтүө быһыытынан дьону үтүгүннэрэн, батыһыннаран иитии буолар. Былыр үөрэх-билии сайда илигинэ таҥаралар ордук күүстээх эбиттэрэ итинэн эмиэ быһаарыллар.
29 устуруока:
Kыра оҕо этэ ыалдьырыттан ордук саллар, куттанар буоллаҕына, улахан киһи ыарыы туохтан үөскүүрүн билэр, өйө-санаата күүстээх, ол иһин тулуйар күүһэ улаатан биэрэн иһэр.
 
Былыргылар быһааралларынан ийэ кут буор куттуун бииргэ сылдьал-ларсылдьаллар. Ийэ кут өйдөбүллэрэ оҕоҕо ийэтиттэн үтүктэн үөрэнии көмөтүнэн быһаччы бэриллэллэр. Ийэ кут өйдөбүллэрэ хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйар өйдөбүллэртэн үөскүүллэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтэ өссө өйдөөбөт кэмигэр төрөп¬пүттэрин үтүктэн үөрэммит үгэстэрэ уонна үөрүйэхтэрэ бары хомуллан ийэ куту үөскэтэллэр. Ийэ кут төрүт өй-санаа буолар. Ол курдук ык¬саллаахыксаллаах кэмнэргэ эбэтэр туохха эмэ түбэһэн киһи өйө көтөн ылар кэмнэригэр эбэтэр итирдэҕинэ киһини олохсуйбут үгэс өйдөбүллэринэн туһанан, быһаччы ийэ кута салайар. Ол иһин киһи бэйэтин илэ өйүгэр, салгын кутугар киирэн өйдөннөҕүнэ тугу итирэ сылдьан оҥорбутун өйдөөбөт түгэннэрэ баар буолаллар.
 
Салгын кут оҕо мэйиитэ улаатан, өйө-санаата эбиллэн иһиититтэн үөскүүр. Оҕо бэ¬йэтэбэйэтэ тугу оҥорбутун билэр, умнубат буолуутуттан саҕаланан сайдан барар. Киһи салгын кута сайыннаҕына тугу барытын толкуйдаан, үөрэх-билии этиитинэн оҥорор буолар. Салгын кут сайыннаҕына эрэ киһи киһилии өйдөөх-санаалаах буолууну баһылыыр. Сахалар ону бы¬лыргыттанбылыргыттан билэн киһилии киһи диэн өйдөбүлү киэҥник туттар эбиттэр. Суруйааччылар Николай Якутскай, Дмитрий Таас, Далан киһилии киһи буолуу диэн өйдөбүлү бэйэлэрин суруйууларыгар элбэхтик тутталлар.
 
Киһи өйө-санаата сайдан иһиитэ биллэр бэлиэлэрдээх үс таһымҥа арахсар:
 
1. Буор кут таһыма. Буор кут таһыма кыһыл оҕо өйүн-санаатын таһыма буолар. Оҕо сытар, аһыыр. Ыарыйдаҕына эбэтэр туга эмэтэ та-быллыбатаҕынатабыллыбатаҕына, ытыыр, үчүгэй буоллар эрэ утуйар. Өй-санаа бу таһыма хамсаныылартан үөскүүр. Оҕо улаатан хамсаныылара төһө уустугуран иһэллэр даҕаны буор кут өй-санаата эмиэ эбиллэн иһэр.
 
2. Ийэ кут таһыма. Саха дьоно оҕо өйө сайдан иһиитин бэйэлэрэ билэр «өйдөөх» кыылларыгар тэҥнииллэр. Ийэ кут өйүн-санаатын сайдыытын таһыма кыыл өйүн таһыма буолар. Ат өйө үс саастаах оҕо өйүгэр тэҥнэнэр, онтон ыт өйө - биэс саастаах оҕо саҕа өйдөөх диэн этэллэр. Өйү-санааны маннык араарыы уонна оҕо бэйэтин толкуйдуур өйө-санаата 5 эбэтэр 6 сааһыттан сайдан барыыта өй-санаа тус-туспа төрүттэрдээхтэрин быһаарар. Ол аата, оҕо кыра эрдэҕинэ ийэтин, төрөппүттэрин үтүктэн, көрөн үгэстэргэ үөрэнэр кэмэ ийэ кут урутаан сайдыытын, онтон салгын кут үөскүүрүн арааран чуолкайдыыр.
 
Оҕо ийэ кутун өйүн-санаатын сайыннарбакка эрэ аҥардастыы салгын кутун сайыннарыы кыайан табыллыбат буолуон, туруга суох өйдөөх-санаадаах киһини улаатыннарыан сөп. Kиһи олоҕор буолан ааһыталыыр быстах түгэннэргэ киһини ийэ кута быһаччы сала¬йарынсалайарын биһиги бу үлэбитинэн дакаастыыбыт. Бу ийэ кут салайар кэмигэр кыа¬йанкыайан сөптөөх быһаарыыны ылымматаҕына киһи быстах суолга түбэһэн араас сыыһа туттуулары оҥорор кыахтаах. «Өйө көппүт» эбэтэр «Өйө баайыллыбыт» кэмнэригэр биир сыыһа туттууттан киһи олоҕо барыта алдьанар түбэлтэлэрэ кэлин кэмҥэ олохпутугар эл¬бэхтикэлбэхтик көстөр буоллулар.
 
Төрөппүттэр тугу үчүгэй дииллэрин оҕолоро элбэхтэ хос-хос хаты¬лаанхатылаан оҥорор буолан, бу өйдөбүллэр үгэскэ кубулуйан оҕо өйүгэр мунньуллан иһэллэр. Маннык үгэс буолбут өйдөбүллэртэн ийэ кут өйө-санаата үөскүүр. Ол курдук үгүстүк хатыланар, куруук туттуллар өйдөбүллэр кэнникинэн уһуннук толкуйдаабакка эрэ оҥоруллар үгэс буолан хаалаллар. Ол аата, ийэ кут киһини салайыыта диэн үгэс буолбут өйдөбүллэринэн салайыныы буолар. Киһи уһун олоҕун устата үгэс буолар өйдөбүллэр эмиэ элбээн мунньуллан иһэллэр. Бу өйдөбүллэр ийэ кут өйө-санаата бытааннык да буоллар эмиэ сайдан иһэрин бэлиэтииллэр.
 
3. Салгын кут таһыма. Оҕо 5 эбэтэр 6 сааһыттан саҕалаан тугу оҥорбутун, көрбүтүн-истибитин умнубат, өйдүү сылдьар буолан барар. Бу кэмтэн саҕалаан киниэхэ салгын кута сайдан, бэйэтин өйүн¬-санаатын үөрэх-билии, сокуоннар, быраабылалар этиилэринэн салайынар буолар. Салгын кут төһө баҕарар сайдыан сөп, сайдыытын муҥура билигин букатын биллэ илик.
53 устуруока:
Кут-сүр үөрэҕин үөрэтэн, баһылаан уонна сайыннаран дьоҥҥо тиэрдээччилэр ойууннар буолаллара биллэр. Сахалар кут-сүр үөрэҕин олохсуйбут үгэстэргэ уонна үөрүйэхтэргэ кубулутаннар уһун үйэлэр тухары атын омуктардааҕар ордук кытаанахтык тутуспут буоланнар, былыргы өлөрсүүлээх, алдьатыылаах үйэлэргэ эстэн, сүтэн, симэлийэн хаалбаккалар баччаҕа, сүүрбэһис үйэни бүтэрэн саҥа үйэҕэ, үһүс тыһыынча сылларга тиийэн кэллэхтэрэ. Остуоруйа дааннайдара бигэргэтэллэринэн былыргы сахалар хунн омуктары кытта бииргэ олорбуттар. Атын хунн уонна кинилэри кытта оччотооҕу кэмҥэ бииргэ олорбут үгүс омуктар билигин ааттара эрэ ордон хаалбытын остуоруйа үөрэҕиттэн эрэ билэргэ тиийэбит, онтон биһиги сахалар кут-сүр үөрэҕин кытаанахтык тутуспут буоламмыт билигин да баарбыт.
 
Бэйэлэрин үөрэхтэрин сурукка киллэрэн үйэтитэр кыахтара суох буолан сахалар кэнники түөрт сүүсчэкэ сыл устата кут-сүр үөрэҕин бэйэлэрин өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэрэн, көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ биэрэн бу кэмҥэ тиийэ аҕаллылар. Кэлин иччилэри, ойууннары итэҕэй¬бэтитэҕэйбэт кэм кэлэн кут-сүр үөрэҕин букатыннаахтык умнуннаран кэбиһэ сыстылар. Билигин Аан дойду үрдүнэн сайдан иһэр өй-санаа туһунан үөрэхтэр сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ дьон олоҕор уонна өйдөрүгэр-санааларыгар чахчы сөп түбэһэрин дакаастаан эрэллэр. Киһи өйүн-санаатын үөрэтии кут-сүр үөрэҕиттэн тирэх ылан салгыы сайдара кыаллыан буолуон сөп. (1,77).
 
==Туһаныллыбыт литература.==
59 устуруока:
1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.
 
[[Категория: Итэҕэл. Кут-сүр үөрэҕэҮөрэх]]
Төрдө — «https://sah.wikipedia.org/wiki/Үс_кут»