Неологизм: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Iamalina ab (ырытыы | суруйуу)
Көннөрүү туһунан суруллубатах
Iamalina ab (ырытыы | суруйуу)
Көннөрүү туһунан суруллубатах
1 устуруока:
== Быһаарыылар ==
'''Неологизм''' - тылга киирбит саҥа тыл, тыл өс, [[Словосочетание|тыл кэккэтэ]] (саҥа айыллыбыт, урут туттулла илик).Бу [[тиэрмин]] тыл араас кэмҥэ тыл састааба байбытын көрдөрөр. Сайдыылаах дойдуларга сыл аайы 10 тыһынча кэриҥэ тыл эбиллэр. Олортон үксүлэрэ өр туттуллубаттар, ол эрэн сорох тыллар тылга олохсуйан, киһи күннэтэ туттар тыллара буолан хаалаллар.
{{быһаарыылар}}Неологизм – (былыргы грек тылыттан «саҥа тыл») соторутааҕыта тылга киирбит тыл, тыл суолтатата, тыл кэккэтэ.
 
Маннык тыл, тыл кэккэтэ сибиэһэйин, чыҥха уратытын тылынан саҥарааччылар тута өйдүүллэр. Бу тиэрмин тыл тыл историятыгар атын-атын кэмҥэ тыл баайа хаҥаабытын көрдөрөргө туттуллар, холобур, Петр 1 саҕанааҕы неологизмнар, туспа-туспа култуура үлэһиттэрин неологизмнара (М.В. Лоионосов, Н.М. Карамзин уонна кини  оскуолалара, Аҕа дойду сэриитин саҕанааҕы неологизмнар уо.д.а.
=== Неологизм көрүҥнэрэ ===
уопсай тыл
 
Сайдыылаах тылларга сыл аайы уонча тыһынча неологизм киирэр. Улахан аҥара өр буолбат, сүтэр, симэлийэр. Онтон атына тылга иҥэн, тыл быстыспат сорҕото буолан хаалар.
киһи айбыт тыла
 
== Быһаарыылар ==
Неология – неологизмнары үөрэтэр билим.
{{быһаарыылар}}
 
Неологизмнар үөскүүр көрүҥнэринэн икки бөлөххө хайдаллар:
 
·       уопсай тыллар(саҥа үөскээбит тыллар, атын тылтан ылыллыбыт сана тыллар)
 
·       киһи айбыт тыла.
 
Туттуллууларынан:
 
·       урут суох предмиэти, көстүүнү, өйдөбүлү бэлиэтииргэ: холобур, «электростанция», «космонавт», «лавсан», «прогрпммирование», «нэп» диэн тыллар.
 
·       Саҥа айыллыбыт анал ааттар. Холобур, «Кодак»
 
·       Быдан чопчутук уонна хомоҕойдук ойуулааһыҥҥа
 
·       Тыл уус-уран этигэнин ситиһээри
 
Неологизм үөскүүр ньымалара:
 
·       Тыл үөскүүр деривацията – биллэр киэптэринэн тылга баар морфемаларынан саҥа тылы үөскэтии, ол эбэтэр номнуо баар тыллар холобурдарыгар олоҕуруу, холобур: «зеленокудрый» (Н.В.Гоголь), «громадье», «молоткастый» (В.В. Маяковский) уо.д.а.
 
·       Семантическэй деривация – номнуо баар тылга атын, иккис өйдөбүлү биллэр көстүүгэ майгыннатан сайыннарыы.
 
·       Атын тылтан тылы ылан иҥэринии.
 
Неологизмнар саҥа уоскээһинин субурҕатын чааһа буолаллар. Тылга киирэн олохсуйан бараннар неологизм буолан бүтэллээр, сүрүн тыл саппааһын тыллара буолаллар.
 
Индивидуально-авторскай неологизмнар:
 
Уопсай неологизмнартан ураты өссө анал уус-уран сыаллаах айыллар авторскай (индивидуальнай, индивидуальна-стилистическэй) неологизмнар баар буолаллар. Бу тыллар контекстан тахсыбаттар, киэҥник тарҕамматтар уонна, быраабыла быһыытынан, түө бэйэ истиил бас билиитинэн хаалаллар, онон кинилэр сонун, ураты өрүттэрэ бүтүн буолар.
 
Ол эрэн сорох ардыгар авторскай неологизмнар тылга киирэллэр уонна тыл баайын хаҥаталлар. Европа тылын холобурдара:
 
·       «утопия» Т.Мора (XVI век)
 
·       «робот» К. Чапека (XX век)
 
·       «новояз» Дж. Оруэлла (XX век)
 
М.В. Ломоносов улуу нуучча тылын маннык тылларынан байыппыта: «атмосфера», «вещество», «градусник», «преломление», «равновесие», «диаметр», «квадрат», «минус», «горизонт» уонна «горизонтальный», «кислота», «квасцы», «зажигательное» (стекло), «негашеная» (известь), «огнедышащие» (горы), «удельный» (вес).
 
Н.М. Карамзин «промышленность», «трогательный», «занимательный» диэн тыллары киллэрбитэ; М.Е. Салтыков-Щедрин - «головотяп», «головотяпство», «благоглупость»; Ф.М. Достоевскай - «стушеваться», «лимонничать»; И. Северянин – «самолет» (аэроплан диэн өйдөбүлгэ), «бездарь»; В. Хлебников – «летчик», «изнеможденный», «смехач»; онтон К.Чуковскай «канцелярист» диэн тылы киллэрбитэ.
 
Неологизмнары наардааһын:
 
·       Поэтическай неологизмнар
 
·       Физиологическай неологизмнар – үксүгэр 5 саастарын туола илик оҕолор саҥаларыгар үөскүүр
 
·       Патологическай неологизмнар – саҥарар саҥа патологиятын сибикитэ
 
Икки бастакы неологизм көрүҥнэрэ психопатология көсүүтүнэн буолбаттар. Патологическай неологизмнар шизофрения биир сибикитэ атактическэй толкуй көстүүтүнэн буолаллар. Патологическай неологизмнар икки бөлөххө арахсаллар:
 
·       Пассивнай – ис хоһооно суох дорҕоон кэккэтэ, бүтүн тыллартан буолбакка тыл чаастарыттан турар
 
·       Активнай – наар туох эмит ис хоһоонноох буолар, ол эрэн тылы алдьатан саҥарыыттан тахсар
 
Атын ураты неологизм бөлөҕүн лексичэскэй уонна фразеологическэй  калькаларынан – атын омук тылын сабыдыалынан айыллыбыт тыллар, тыллар дьүөрэлэһиилэрэ буолаллар: крутой (тулалыыр эйгэҕэ сабыдыаллаах, бэйэтин тутта-хапта сылдьыытынан, саҥатынан-иҥэтинэн, көрүҥүнэн, хорсун, бүтээһиктээх санаатынан дьоҥҥо үчүгэй санааны үөскэтэр киһи) (англия тылыттан «tough»), бритоголовые (англ. skinheads), горячая линия (англ. hot line), утечка мозгов (англ. brain drain) уо.д.а.
 
Нуучча лексикографическай угэһигэр неологизмнар анал сылабаарга тиһиллэллэр. Олортон саамай биллиилээхтэрэ – аҕыйах таһаарыылаах Н.З. Котелова уонна Ю.С. Сорокин (Л., 1973, 1984), уонна Е.А. Левашов (СПб, 1997) эрэдээксийэлэринэн тахсыталаабыт пресса уонна XX үйэ иккис аҥарынааҕы литирэтиирэ матырыйаалларыттан тиһиллэн оҥоһуллубут «Новые слова и значения» диэн сылабаар-справочниктара; Г.Н. Скляревская (СПб, 1998) эрэдээксийэтинэн тахсыбыт «Толковый словарь русского языка конца ХХ века»;   В.И. Максимов (СПб, 1992) эрэдээксийэтинэн тахсыбыт «Словарь перестройки» уонна «Новое в русской лексике» диэн хас да сиэрийэ кинигэлэр. 1977 сылтан 1996 сылга диэри тахсыбыт «Словарные материалы». Маны тэҥэ авторскай неологизмнар сылабаардара айыллаллар, холобур: Н.Н. Перцова «Словарь неологизмов Велимира Хлебникова» (Вена – Москва, 1995) диэн сылабаары таһаарбыта.
 
Неологизмнартан окказионализм (латыын тылыттан «случайный») тыллары араарар наадалаах. Окказионализм – чопчу тылга тыл үөскүүр үгэһиттэн туора, атын, быраабыла быһыытынан, тыл нуорматыгар утарылаһар, сөп түбэспэт, чопчу ханнык эмит түгэҥҥэ эрэ туттуллуон сөптөөҕүнэн үөскүүр тыллар. Маннык тыллар үксүгэр оонньоон этии
[[Категория:лексикология]]
[[Категория:Лингвистика]]