Неологизм: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Iamalina ab (ырытыы | суруйуу) Көннөрүү туһунан суруллубатах |
Iamalina ab (ырытыы | суруйуу) Көннөрүү туһунан суруллубатах |
||
1 устуруока:
'''Неологизм''' – (былыргы грек тылыттан «саҥа тыл») соторутааҕыта тылга киирбит тыл, тыл суолтата, тыл кэккэтэ. Ону тэҥэ, туохха эмэ туттуллан баран бүттүүн тылга киирэ илик лексемалар ааттаналлар.
Сыл аайы уонча тыһыынча саҥа тыл киирэр. Улахан аҥара өр буолбат, сүтэр, симэлийэр. Саҥа тыл бүттүүн тылга киирдэ да саҥа тыл буолара уурайар. Онон саҥа тылларга холобур булар дэбигис кыаллыбат. Холобур, ''[[көөнньөрбө]]'', ''[[комбикорм]]'' диэн саха тылыгар соторутааҕы тыллар, ол гынан баран саҥа тыллар диир табыллыбат.
Тылга саҥа тыл үөскээһинэ хаһан да тохтообот. Ол гынан баран саха тылын кэлиҥҥи устуоруйатыгар саҥа тыллар үөскээһиннэрэ ордук күүһүрбүт үс бэлиэ кэмин ыйыахха сөп.
7 устуруока:
Бастакытынан, XVII үйэ 30-с сылларыттан саҕаламмыт нууччалары кытта сыһыан олохтонуута. Бу кэмҥэ сахаҕа нуучча култууратын сабыдыалын көрдөрөр хаһаайыстыбаҕа, аска-таҥаска, эргиэҥҥэ, христианскай итэҕэлгэ уо.д.а. сыһыаннаах, холобур, ''ампаар, сарай, чаанньык, буолускай, саахар, курупааскы, ырбаахы, халадаай, кумааһынай, мөһүүрэ, оҕуруот, оруос, хортуоппуй, алтаар, мэлииппэ, чүмэчи, кумааҕы, дууһа'' курдук балай да үгүс нууччаттан сахатыйан киирбит тыллар саха бүттүүн тылыгар тарҕаммыттара.
Иккиһинэн, Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин кэнниттэн 20-30-с сылларга саҥа уопсастыбаннай тутул олоҕуруутугар уонна сахалыы сурук оҥоһуллан саха тылынан бэчээт, үөрэх тэнийэн барыытыгар саха тылын лиэксикэтэ саҥа тылларынан хаһааҥҥытааҕар да күүскэ эбиллибитэ. Бу кэм ураты бэлиэтинэн ''совет, революция, ревком, ячейка, буржуазия, кылаассабай, коммуна, социализм, съезд, пленум, [[конституция]], [[артыал]], [[колхоз]], [[барабылыанньа]], [[стахановец]]'' курдук уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй ис хоһоонноох тыллар уонна ''физика, химия. математика, география, история, философия, электричество, ток, вещество, эттик, өлүү, ыйааһын, суурадаһын, үөскэх'' курдук наука, техника терминнэрэ саха тылыгар аан бастаан киэҥник үөдүйбүттэрэ буолар. Ити араҥалары кытта тэҥҥэ 20-30-с сылларга атын эйгэлэргэ сыһыаннаах үгүс тыллар эмиэ үөскээбиттэрэ (холобурга ''телефон, телеграмма, радио, трактор, аэроплан, малатыылка, сиэйэлкэ, ааҕар балаҕан, училище, театр, артист'' курдук тыллары ыйыахха сөп).
20-30-c сылларга, сахаҕа сурук үөдүйэн литирэтиирнэй тыл төрүттэммит буолан, саҥа тыллар үөскээһиннэрэ сурук тылынан сүрүннэнэн барбыта. Ол инники кэмнэргэ тэҥнээтэххэ улахан уларыйыы этэ. Быстах түгэни ыллахха, сурук тыла (литирэтиирнэй тыл) нууччаттан киирэр тыллары толору сахатыппакка ылыныыта саҕаламмыта. Ол да буоллар бу кэмҥэ саҥа тыллары үөскэтии аҥардас нуучча тылыттан ылыныынан эрэ барбатаҕа, саха тылын бэйэтин ис кыаҕын туһанарга сорунуу толору утума да суох буолара эмиэ баара. Холобур, ити кэмҥэ ''оттук, уматык, сабардам, кыамта, ат кууһэ, сөҥүү, уоҕурдуу, кэрбээччи'' курдук үгүс табыгастаах саҥа тыллар булуллубуттара.
Үһүс кэм – саха тылын сылабаарнай састааба саҥа тылларынан кэҥээһинин кэлиҥҥи кэмэ. Бу кэм билим-техническэй өрөбөлүүссүйэ сайдыытынан сибээстээн саха тылыгар нуучча тылыттан билим, тиэхиникэ үгүс саҥа тиэрминнэрэ киирэллэринэн ордук бэлиэ. Оҕурдук 50-с сыллар бүтүүлэриттэн ыла, холобура, ''космонавт, автоматика, телевидение, ядернай, лазер, кибернетика, генетика, электроннай, полупроводник, ЭВМ, [[информатика]], [[биоэнергетика]], [[видеотехника]], [[Көмпүүтэр|компьютер]], [[экология]]'' курдук тыллар туттуллуулара кэҥээн иһэр. Итини кытары сэргэ билиҥҥи кэмҥэ, уопсастыбаннай олох уларыйан, уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй суолталаах уонна аныгы ырыынак эйгэтигэр сыһыаннаах эмиэ үгүс саҥа тыллар үөскүү тураллар.
Неология – саҥа тыллары (неологизмнары) үөрэтэр билим.
55 устуруока:
М.В. Ломоносов улуу нуучча тылын маннык тылларынан байыппыта: ''атмосфера, вещество, градусник, преломление, равновесие, диаметр, квадрат, минус, горизонт'' уонна ''горизонтальный, кислота, квасцы, зажигательное (стекло), негашеная (известь), огнедышащие (горы), удельный (вес).''
Н.М. Карамзин ''[[промышленность]], трогательный, занимательный'' диэн тыллары киллэрбитэ; М.Е. Салтыков-Щедрин - ''головотяп, головотяпство, благоглупость''; Ф.М. Достоевскай - ''стушеваться, лимонничать''; И. Северянин – ''самолет (аэроплан), бездарь''; В. Хлебников – ''летчик, изнеможденный, смехач; онтон К.Чуковскай канцелярист'' диэн тылы киллэрбитэ.
Саҥа тыллары (неологизмнары) наардааһын:
| |||