Алтаай уонна Саян хайалаах систиэмэлэрэ: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
''''Алтаай уонна Саян хайалаах систиэмэлэригэр''' арҕаанан Сибиир бүтүнн…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна |
Көннөрүү туһунан суруллубатах |
||
1 устуруока:
== Алтаай уонна Саян хайалаах систиэмэлэрэ ==
[[Билэ:Саян хайалара.jpg|мини|справа|Саян хайалара]]
Алтаай хотугу кытыытынан икки үрдүгэ суох чыпчааллар бааллар: Салаир кряһа, Кузнецкай Алатау бааллар. Ити хайалар таас чохтоох аатырбыт Кузбасс баар Кузнецкай хотоолунан араарыллан сыталлар.
5 устуруока ⟶ 6:
Кузнецкай Алатау, Арҕаа уонна уонна Илин Саяннар Минусинскай хотоолу төгүрүйэллэр. Манна [[Енисей]] биэрэгэр [[Абакан]] куорат турар. [[Минусинскай хотоол]] хоту Арҕаа Сибиир дэхси сирин кытта холбоһор.
Саяннартан соҕуруу диэки сис хайалар орто үрдүктээх хайалар буола намтыыллар, олор икки ардыларынан хотооллор сыталлар: саамай улаханнара [[Тува хотооло]]. Онно [[Кызыл]] куорат турар.
== Алтаай уонна Саян хайалаах систиэмэлэрин килиимэтэ ==
Кыһыҥҥы кэмҥэ бу хайалаах оройуон улаханнык тымныйар, манна тымныы салгын континентальнай маассалара үөскүүллэр. Сибиир дэхси сирдэриттэн тымныы салгын эмиэ кэлэр. Ол иһин Алтаай тэллэхтэригэр тохсунньу ый орто температурата -20<sup>0</sup>С кэриҥэ, оттон хайалар быыстарынааҕы тымныы салгын мунньустар бүтэй хотооллорго -30<sup>0</sup>С диэри намтыыр. Ордук Киин алтаай үрдүк хотооллоругар тымныйар. Манна температура сорох түбэлтэлэргэ -60<sup>0</sup>С диэри намтыыр. Кузнецкай, Минсунскай хотооллорго -50<sup>0</sup>С бэлиэтэммитэ. Хотооллору төгүрүктүүр хайалар эниэлэригэр температура арыый үрдүк.
Сайын тэллэх хайаларга итии, от ыйынааҕы орто температура +19<sup>0</sup>С кэриҥэ. Сайыҥҥы кэм манна кылгас. Кузнецкай, Минусинскай хотооллорго температура +36<sup>0</sup>С тиийиэн сөп.
Арҕааттан кэлэр салгын маассалара сис хайаларга тахсалларыгар сойоллор. Олорго баар сиик хойдон, ардах биитэр хаар буолан түһэр. Ол иһин Алтаай сорох сирдэригэр 1000 м үөһэ 2000 мм диэри сөҥүү түһэр. Арҕааҥы тыалтан көмүскэммит Алтаай соҕуруулуу-илин өттүгэр сылга баара-суоҕа 200-300 мм сөҥүү түһэр.
== Алтаай уонна Саян хайалаах систиэмэлэрин ледниктэрэ ==
Үрдүк хайалаах Алтаай тымныы уонна сииктээх климата билиҥҥи мууһуруу үөскүүрүгэр кыах биэрэр. Ледниктэр өрүс хочолорун, хайа хапчааннарын устун синньигэс балаһанан сыыллаллар. Үрдүк сис хайаларга үгүс ахсааннаах кыра ледниктэр былыргы былыргы ледниктэр таһаарбыт хаспахтарын түгэҕэр сыталлар. Бу билиҥҥи мууһуруу киэҥ уобалаһа. Саяннарга мууһуруу быдан кыра. Манна саамай үрдүк сис хайалар эрэ кыра ледниктээхтэр уонна өр сыллаах хомурахтардаахтар.
== Алтаай уонна Саян хайалаах систиэмэлэригэр киирэр өрүстэр ==
Алтаайтан, Саяннартан саҕаланар өрүстэр хайаларга дохсун сүүрүктээхтэр, харгылардаахтар. Дэхси сиргэ тахсалларыгар сүүрүктэрэ мөлтүүр, бэйэлэрэ кэҥииллэр.
Алтаай саамай улахан өрүһэ - [[Катунь]]. Бу өрүс Белуха хайа соҕуруу эниэтиттэн [[Катунь леднигэ|Катунь леднигиттэн]] саҕаланар. [[Телецкэй күөл|Телецкэй күөлтэн]] [[Бия]] өрүс тахсар. Бия Катуннуун холбоһон [[Обь|Обу]] үөскэтэр. Кузнецкай хотоолу Обь өрүс бөдөҥ салаата [[Томь]] өрүс нүөлсүтэр.
Илин Саян эниэлэриттэн Сибиир саамай модун өрүһэ Енисей түһэр. Енисей үөһээ сүүрүгэ Илин Саян салаа хайатын быһа сүүрэн синньигэс хапчааны үөскэтэр. Онтон өрүс Тува хотоолунан устарыгар хочото кэҥиир.
Өрүстэр сайыҥҥы ардахтан, хайа хаара, мууһа ирэриттэн ууланаллар. Кыһын өрүстэр улаханнык чычаараллар.
[[Категория:Азия]]
[[Категория:Соҕуруу Сибиир хайалара]]
| |||