Ураал хайалара: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
к HalanTul Урал хайалара сирэй аатын маннык Ураал хайалара уларыппыт |
Көннөрүү туһунан суруллубатах |
||
3 устуруока:
== Ураал хайаларын ньуура ==
Хайа систиэмэтин устатын тухары ортотунан ааһар сүрүн сис хайа уу дьирбиитинэн буолар. Бу хаптаҕай, ардыгар бадарааннаах кэтит сис хайа үрдүнэн үгүс сирдэринэн туруук таастаах чыпчааллар, эгэлгэ быһыылаах суорба таастар хороһон тураллар. Саамай үрдүк точкалара арыт муора таһымыттан 1200 м ордуктар. Сис хайа протерозойскай эра саҕанааҕы былыргы боруодалартан туруктаах. Манан Азия — Европа ууну араарар дьирбиитин сурааһына ааһар. Ити сурааһын Европа уонна Азия быыстарынан ааҕаллар. Соҕуруу өттүнэн сис хайа Уралтау диэн ааттанар.
10 устуруока:
Арҕаа тэллэх хайалар балаһалара уонна Илин Европа дэхси сирин олорго сыстар чааһа Предуральены үөскэтэллэр, оттон илин тэллэх хайалар уонна Арҕаа Сибиир дэхси сирин ыаллыы сытар чааһа Зауралье буолаллар.
Рельебин уратытынан, айылҕатын атын компоненнарынан Урал Полярнай, Приполярнай, Хотугу, Орто уонна Соҕуруу
Ураал иҥээһиннээх структуралара палеозойскай эра иккис аҥарыгар, герцинскэй хайалар үөскээһиннэрин кэмигэр, билиҥҥи көрүҥнэрин ылыммыттара. Геологическай историяларын үгүс мөлүйүөнүнэн сыллар усталарыгар Ураал хайалара тас күүстэр дьайыыларынан хаста да намтыы, үрдүү сылдьыбыттара. Мезозойскай эра бүтүутэ улаханнык намтаабыт хайалар альпийскай хайалар үөскүүр кэмнэригэр онон-манан өссө төгүл үрдээбиттэрэ. Ити кэмҥэ уу сүүрээннэрэ күүһүрэн, хайалары быһыта сүүрэн, дириҥ хочолор үөскээбиттэрэ. Ол эрээри Орто Ураал оччо үрдээбэккэ, улаханнык быһытталамматаҕа. Ураал хайалаах систиэмэтэ араас састааптаах уонна уонна саастаах хайа боруодаларын хас да уһаты сытар балаһаларыттан туруктаах. Уу дьирбиитэ буолар сис хайа төрүт былыргы (протерозойскай) кристаллическай сланецтартан үөскээбитэ. Ньууругар кытаанах метаморфическай, ардыгар магматическай боруодалартан састааптаах туруук очуостар көстөллөр. Арҕаа тэллэх хайаларга палеозойскай саастаах метаморфическай уонна сөҥүү боруодалар – мрамор, испиэскэ таас – баһыйаллар. Хайа тэллэҕинээҕи бэттиигэ пермскэй периодтааҕы сөҥүү боруодалар халыҥ араҥалара сытар. Хайалаах систиэмэ илин эниэтэ арҕаа эниэттэн уратыта диэн магматическай боруодалартан тутулуктаах. Ол боруодалар үгэс курдук хара өҥнөөхтөр (холобур, дунит, габбро, перидотит). Арҕаа Сибиир дэхси сирин чугаһынан сир үрдүгэр вулканическай туфтар, граниттар, гнейсэлэр тахсыталыыллар. Мөлүйүөнүнэн сыллар усталарыгар хайа боруодаларын сүҥкэн халыҥ араҥалара үлтүрүйэн Илин Европа дэхси сиригэр, Арҕаа Сибиир муораларыгар илдьиллибиттэр. Арҕаа эниэҕэ сөҥүү боруодаларын кытта сибээстээх хостонор байдар баһыйаллар: ол Кама тардыытынааҕы араас туустар (Соликамскай таһынан), Печораттан Эмбаҕа тиийэ Предуралье былаһын тухары кэриэтэ көстөр ньиэп, умайар гаас,Печора бассейнын таас чоҕо, испиэскэ таастар, доломиттар, гиипсэлэр, туой арааһа. Уу дьирбиитэ буолар сис хайа хостонор баайынан оччо дэлэйэ суох, ол оннугар сүлүүдэ, хайа курустаала, асбест, тальк, графит, күндү уонна күндүтүҥү таастар үөскээбиттэр. Магматическай боруодалартан туруктаах Ураал илин эниэтэ хостонор баайынан, ордук тимир рудатынан (Благодать, Высокай, Магнитнай, Качканар хайалар), өҥнөөх металынан (Красноуроальскай, Кировоград, Медногорскай аттыларынан) ураты дэлэгэй. Хас да хостонор баай бииргэ үөскээбит сирдэригэр алтан, цинкэ, кыһыл көмүс, үрүҥ көмүс, атын да сэдэх метааллар үөскээбит сирдэрэ бааллар. Хотугу Ураал тэллэҕин баттаһа дойдуга боксит бастыҥ рудалара Красная Шапочка, Черемухово уо.д.а. сирдэргэ үөскээн сыталлар. Ильмень сис хайатыгар оччо киэҥэ суох сиргэ 150 араас минерал булуллубута. Олортон үгүстэрин ити сирдэргэ учуонайдар аан бастаан арыйбыттара уонна булуллубут хайаларынан уралит, иьменит, вишневит од.а. ааттаабыттара.
== Ураал хайаларын өрүстэрэ уонна күөллэрэ ==
▲== Урал хайаларын геологичесай тутула, хостонор баайдара ==
[[Категория:Азия]]
|