Хамчаакы тумул арыыта: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Көннөрүү туһунан суруллубатах |
к суолтата суох уларытыы |
||
1 устуруока:
'''Хамчаакы тумул арыыта''' - [[Евразия]] хотугулуу-илин өттүгэрсытар, Арассыыйа сиригэр-уотугар киирэр тумул арыы. Арҕаа өттүгэр Охотскай муора, илин өттүгэр Беринг муората уонна Чуумпу акыйаан иилии сыталлар. [[Таймыыр]] кэнниттэн кээмэйинэн Арассыыйа иккис тумул арыыта. Уһуна 1200 биэрэстэ кэриҥэ, оттон муҥутуур кэтитэ 480 биэрэстэ. <br />
Хамчаакы киин чааһыгар кэккэлэһэ сытар Ортоку уонна Илин сис хайалар икки ардыларынан Хамчаакы киин намтала сытар. Сис хайалар намтал диэки эниэлэрэ сиҥнииттэн үөскээбиттэр, ол иһин туруорулар. 1500-2000 м үрдүктээх ортоку сис хайа дэхсилэммит, көнө ньуурдаах. Ол ньуурун үрдүнэн умуллубут вулканнар хороһон тураллар. Сис хайа соҕуруу чааһыгар үөһэ тахсыбыт былыргы криссталлическай боруодалар кырыылаах арҕастары, өргөстөрү үөскэтэллэр. <br />
Илин сис хайа уонна муора биэрэгин икки ардыларынан 1300 м диэри үрдүктээх вулканическай плато баар. Плато ньууругар үгүс ахсааннаах умуллубут уонна дьайар вулканнар хороһон тураллар. Барыта Хамчаакы тумул арыытыгар 150-тан тахса вулкан баар, онтон 30-ун кэриэтэ дьайар; ити вулканнар бары бу платоҕа бааллар. Вулканнар сир хаҕын тектоническай быһыттыыларын батыһа тарҕаммыттар. Вулкан үксэ конус курдук быһыылаах; хойуу, сыыйыллаҕас лаабаны тоҕо тэбэн таһаарар. [[Евразия|Евразияҕа]] саамай үрдүк, сотору-сотору эстэр вулкан - [[Ключевскай сопка]] (4750 м). Бу Хамчаакы саамай үрдүк туочуката. Сорох вулкан конуһа күүскэ алдьанан, сүүнэ тутуу үлтүрүйэ сытарын курдук буолар. 99<sup>0</sup>-ка диэри итии температуралаах уулаах сыркылар, гейзердэр сир үрдүгэр тахсыылара вулкан дьайыытыттан сибээстээхтэр. Гейзернэй өрүс хочотугар 22 бөдөҥ гейзер баар. Олортон хас биирдиитэ өтөр буола-буола итии ууну, паары өрө тыбыыран таһаарар. Саамай улахан гейзер Великан 3 чаас буола-буола 4 мүнүүтэ устата үөһэ тэбэр. Уу фонтана 30 м үрдүккэ тиийэр, оттон паар 300 м үөһэ тэбэр. Гейзердэр тулалара бүтүннүү паар буолар уонна ууттан арахсар туустар араҥаларынан бүрүллэр. Учуонайдар итии сыркылары эмкэ, дьиэлэри, теплицалары ититэргэ уонна электроэнергияны ыларга туттар ньымалары ырытан оҥорбуттара.
<nowiki>=</nowiki>= Айылҕатын уратыта ==[[Билэ:Хамчаакы.jpg|обрамить|справа]]
Элбэх ардахтаах ичигэс сайын, халыҥ кунустаах почва шеламайник, эһэ силиһин, борщевик үрдүк отторо дохсуннук үүнэллэрин хааччыйаллар. Зонтичнай үүнээйилэр ордук үрдүктэр уонна олус түргэнник үүнэллэр: 12 күн устата ол оттор 2-3 м үрдүүллэр. Токур намыһах умнастаах, налыйбыт лабаалардаах, халыҥ хара туостаах таас хатыҥын сэдэх мастаах тыалаах Хамчаакы хамсыыр харамайыгар тайҕа кыыллара баһыйаллар. Хамчаакыга эрэ төрүүр-ууһуур харамайдар бааллар.
<ref>ССРС физическэй географията. 1985 сыл</ref>
| |||