Үрүҥ уонна хара: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Көннөрүү туһунан суруллубатах |
Көннөрүү туһунан суруллубатах |
||
1 устуруока:
'''Үрүҥ уонна хара''' диэн киһи өйүгэр-санаатыгар Күн таҥара үөскэтэр өйдөбүллэрэ.
Сахалар Айылҕа диэн өйдөбүллэрэ олус киэҥ. Бу өйдөбүлгэ киһини туох тулалыыра, киһи тугу билэрэ-көрөрө барылара киирсэллэр, ол иһигэр киһи бэйэтэ эмиэ киирэ сылдьар. Kиһи бэйэтэ Айылҕа биир чааһа буолар.
Айылҕа тыынар-тыыннаахтара, үөннэрэ-көйүүрдэрэ, отторо-мастара бука барылара тэҥнэһии сокуонугар олоҕуран бэйэ-бэйэлэриттэн олус күүстээх тутулуктаахтар. Бу тэҥнэһии сокуонун тутулуктара Айылҕа аан маҥнай үөскүөҕүттэн ыла олус уһун кэмҥэ сайдан кэлбиттэр. Бу тутулуктар Айылҕа ханнык эмэ көрүҥэ суох буоллаҕына эбэтэр уларыйдаҕына атыттара эмиэ уларыйалларын хааччыйар.
Айылҕаҕа сырдык уонна хараҥа утарыта турар өйдөбүллээхтэр.
Айылҕа ити курдук уларыйан биэрэр көстүүтүнэн салайтаран дьон өйүгэр-санаатыгар бэйэ-бэйэлэрин утарсар, утарыта турар өйдөбүллэр хара уонна үрүҥ дьүһүнүнэн бэлиэтээн бэриллэллэр. Маннык утарыта турар өйдөбүллэри тус-туһунан хара уонна үрүҥ дьүһүннээн араартааһын дьоҥҥо ордук тиийимтиэ, өйдөнүмтүө буолар.
Үгүс дьоҥҥо туһалаах үлэни-хамнаһы, үчүгэйи, саҥаны арыйыылары оҥоруу үчүгэй айыыны, «Үрүҥ айыыны» оҥоруу буолар. Үрүҥ айыыны оҥоруу дьону сайдыы, үүнүү диэки сирдиир, ол диэки хамсааһыны оҥороллоругар тирэх буолар. Саха дьонугар үчүгэйи элбэхтик оҥорон аатырбыт киһи өллөҕүнэ, өйө-санаата «Үрүҥ
Киһи оҥорор дьыалаларын икки утарыта турар көрүҥҥэ араартааһын киһи өйө-санаата икки өрүттээх буолуутугар сөп түбэһэр. Сахаларга «үрүҥү үрүҥ», «хараны хара» диэн этии киһи оҥорбут дьыалатыгар сыана биэриитэ чахчы таба, кырдьыктаах сыаналааһын буолбутун чуолкайдаан биэрэр. Киһи өйө-санаата бу икки суолтан, хараттан уонна үрүҥтэн, хайаларын өттө баһыйан, сайдан барыыта хайдах иитииллибититтэн эрэ тутулуктаах.
Дьон бары бэйэлэрин үйэлэригэр өйдөөн-санаан туран оҥорор оҥоруулара барылара икки өрүттээх буолан тахсаллар.
▲Дьон бары бэйэлэрин үйэлэригэр өйдөөн-санаан туран оҥорор оҥоруулара барылара икки өрүттээх буолан тахсаллар. Ол курдук биир өттө дьоҥҥо, бэйэ дьонугар, аймахтарыгар үчүгэйи, үйэлээҕи, туһалааҕы оҥоруу, дьон олоҕо сайдыы диэки сыҕарыйарыгар көмөлөһүү, онтон атын өттө бэйэтигэр эрэ үчүгэйи оҥостоору атын дьоҥҥо куһаҕаны да оҥоруу буолар. Киһи оҥорор дьыалаларын барыларын куһаҕан уонна үчүгэй диэн араардахха бу икки өрүккэ сөп түбэһэллэр.
Сахалар былыргы кэпсээннэригэр уонна билигин баар да кырдьаҕастар айыы диэн тылы икки өйдөбүллээн тутталлара бэлиэтэнэр. Куһаҕаны да, үчүгэйи да оҥоруу иккиэн айыылар диэн ааттаналлар. Ол курдук элбэх үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥоруу киһиттэн бэйэтиттэн хайаан даҕаны өйүн күүскэ үлэлэтэрин эрэйэллэр. Сорох сатабыллаах дьон үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥороору араас элбэх саҥаны арыйыылары оҥорон туһаналлар. Сытыы өйдөөх дьон куһаҕан суолу тутустахтарына, кинилэри булан, тутан сууттуур олус ыарахан буоларын сурууларга ахталлар. (1,154). Буруйу оҥорооччуну булан ылар наадаҕа, кини туттубут ньымаларын барыларын баһылааһын, арыйыы хайаан да көрдөнүллэр. Ити иһин өйдөөх дьон уһуннук толкуйдаан оҥорбут буруйдарын, куһаҕан быһыыларын арыйыы ураты уустук үлэ буоларын элбэхтик бэлиэтииллэр. (1,221).
21 устуруока ⟶ 19:
Сахалар былыргы итэҕэллэринэн «Айыы» диэн тыл, тыыннааҕы айар, дьоҥҥо үтүөнү оҥорор, кинилэри араҥаччылыыр тыын аата. Киһи билбэтин, оҥорботун оҥоруу айыыны оҥоруу буолар. Итини тэҥэ «Айыы» диэн тыл үгэһи кэһиини, буруйу оҥорууну эмиэ бэлиэтиир. (2,16). Киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны да оҥорор кыаҕын биллэрэр.
Айыы өйдөбүлүн маннык быһаарыыта киһи олоҕун устата оҥорор дьыалаларыгар ураты сөп түбэһэр.
Сахалар өйдөбүллэринэн дьоҥҥо куһаҕаны оҥоруу, хара дьай сабыдыала. Дьоҥҥо куһаҕаны оҥорууну айыыны оҥоруу диэн бэлиэтээн этиллэр, онтон киһини өлөрүү эҥин курдук ыар айыыны оҥоруу айыылаах-харалаах диэн ааттанар.
Дьон олоҕор элбэх куһаҕаны оҥорон «Куһаҕанынан аатырыы» диэн эмиэ баар. Сорох дьон улаханнык толкуйдаан, бэйэлэригэр элбэх барыһы ылаарылар куһаҕан быһыылары оҥороллор. Манна улахан уоруйахтары, халабырдьыттары киллэриэххэ сөп. Дириҥник толкуйдаан көрдөххө, бу быһыыга хардары-таары күрэхтэһии билигин да бара турар курдук. Үчүгэй үлэһит дьон булан-талан үүннэрэн, оҥорон баайы-малы мунньуналлар, ону куһаҕан, бэлэми эрэ ылан туһаныахтарын баҕарар дьон бэйэлэригэр ылыахтарын саныыллар. Биир өттүттэн үчүгэй дьон оҥорон таһаарбыт баайдарын маныыллар, онтон атын өттүттэн куһаҕан дьон уоран ылан бараары гыналлар. Маны барытын өйдөөх-санаалаах дьон үгүстүк толкуйдаан, ыараҥнатан, бэлэмнэнэн баран оҥороллор.
Киһи быһыытын маннык өйдөбүлэ үгүс дьон өйдөрө-санаалара хайа диэки салалларыттан тутулуктанар. «Вор в законе» диэн нууччаларга баар өйдөбүл уоруу-алдьатыы салгыы сайдан барарыгар тирэх буолар. Уоруйахтары өрө тутуу, кинилэри арбааһын биир көрүҥэр киирсэр.
Сахаларга «Айыы-хара элбээтэ» диэн олохсуйбут этии баар. Бу этии куһаҕан быһыы эбиллэн иһэрин бэлиэтиирин таһынан куһаҕаны оҥоруу хара айыы буоларын өссө чуолкайдаан биэрэр. Ити этии киһи өйө-санаата куһаҕаны оҥорорго эмиэ үлэлиирин, олору эмиэ айан, үгүстүк толкуйдаан оҥорорун быһаарар.
33 устуруока ⟶ 31:
Хара уонна үрүҥ дьүһүннэр уратылара киһи түүлүгэр ордук чуолкайдык араарыллан бэриллэллэр. Түүлгэ көстөр үрүҥ, сырдык дьүһүн үчүгэйи, тупсууну түстүүр, онтон туох эмэ харааран, хара дьүһүннээх көһүннэҕинэ мөлтөҕү, куһаҕан майгыны, ыараханы көрдөрөр. Түүл бу бэлиэлэрэ киһи Айылҕаттан тутулуга ураты күүстээҕин, Айылҕа бары көстүүлэрэ харааран, киртийэн көһүннэхтэринэ киһи эмиэ мөлтүүрүн бэлиэтээн көрдөрөллөр.
Айылҕаҕа киһи олоҕо куһаҕан уонна үчүгэй диэн быһаарыылар икки ардыларынан баран иһэр.
Куһаҕаны оҥоруу, куһаҕаны айыы
Үчүгэйи оҥоруу, үчүгэйи айыы үрүҥ айыы диэн ааттанар.
Кэнники кэмҥэ куһаҕаны оҥорон айыы буолуутун үчүгэй, үрүҥ айыыттан туспа арааран "аньыы" диэн ааттааһыны олохсута сатыыллар. Икки тылынан этиллэн өйдөнүллэр «Куһаҕан айыы» диэн өйдөбүлү биир тылынан «аньыы» диэнинэн солбуйуу саҥарары уонна суруйары түргэтэтэр эрэ курдук санааһын улахан
Билигин биһиги сахалар «коммунизм» кэмин саҕана улаханнык токуруйбут өйбүтүн-санаабытын көннөрөр кэмҥэ кэлэн олоробут. Киһи өйүгар-санаатыгар дириҥ өйдөбүлү оҥорор тылларбытын
==Туһаныллыбыт литература.==
|