Таатта улууһа: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Ардах18 (ырытыы | суруйуу)
кКөннөрүү туһунан суруллубатах
Көннөрүү туһунан суруллубатах
159 устуруока:
{{Template:Саха Сирин улуустара}}
[[Категория:Саха сирин улуустара]]
Таатта улууhа
Таатта. Саха Сирин улуустарыттан биирдэстэрэ буолар. Административнай киинэ Ытык кyөл. Кулун тутар 25 күн 1930 сылтан төрүттэммитэ. Сирин иэнэ 19,0 〖км〗^(2 ). Киһитин ахсаана 16,3 тыһ. киһи(2016). Киһи ортоку олорор сааһа 30 саас.
Историята Таатта, Нохуу, Баайаҕа үрэхтэри, Амма, Алдан өрүстэри баһылааһынтан, территорията быһаарыллан тэриллибит. Сыыйа Таатта сиригэр боотур уустар, баайаҕантайдар, игидэйдэр кэлэн олохсуйбуттар. Олохтоохтор «аҕа ууһа» уонна «ийэ ууһа», баайдар-дьадаҥылар диэн арахсан олорбуттар. Таатта дьоно урут-уруккуттан тимир, мас уустарынан биллэллэрэ. Ол курдук Уус Килэпиир, Уус Кылачыыс, Уус Никииппэр, Уус Торопуун, Уус Уоһук уонна да атыттар.
1630 сыллаахха Алданҥа нуучча бастакы сир арыйааччылара баар буолбуттар. 17-с уйэҕэ Таатта сиригэр дьаһааҕы хомуйуу айдаана суох ааспыта. Бас билии сыһыанын толоруу быраап ирдэбилигэр тирэҕэрбитэ. Ити кэмҥэ атыы-тутуу сыһыана сайдыбыта, нүөлсүтүүлээх сир оҥоруутугар олохтоох дьону үөрэппиттэрэ, сиринэн уонна өрүһүнэн сырыы аһыллыбыта. Таатта территориятынан саҥа сири арыйааччылар, научнай чинчийээччилэр Д. Копылов, С. Дежнёв уонна Камчатскай экспедиция чинчийээччилэрэ Г. Майдель, И. Черский, В. Беринг ааспыттара.
18-с үйэҕэ Таатта улууһугар православия киэҥник тарҕанан, норуот олоҕор-дьаһаҕар дириҥник киирбитэ. Элбэх часовня, таҥара дьиэтэ тутуллубута. Билигин ол таҥара дьиэлэриттэн Чөркөөх уонна Чычымах диэн дэриэбинэлэргэ ордон хаалбыттар. Православия тарҕаныаҕыттан ыла үөрэхтээһин, искусство, култуура уонна илиинэн уһаныы сайдыбыта.
1912 сыл ахсынньы ый 8 күнүгэр Дьокуускай уобалаһынааҕы управление 416-с нүөмэрдээх быhаарыытынан 1913 сыл тохсунньу ый бастакы күнүттэн Боотуруускай улууhу Таатта уонна Боотурускай диэн 12лии нэһилиэктээх улуустарга араарбыттар. Губернатор бирикээhинэн 1913 сыл тохсунньу ыйын 2-с күнүттэн улуус аҕа баhылыгынан И. Е. Кулаковскай - Оонньуулаах Уйбаан анаммыта. Улуус киининэн Чөркөөх нэhилиэгэ буолбута. ЯЦИК дикретыгар олоҕуран 1930сыл кулун тутар 25 күнүттэн Ытык-Күөл кииннээх Таатта оройуона тэриллибитэ. 1960 сыл олунньу бастакы күнүттэн Таатта уонна Чурапчы оройуона саҥа Алексеевскай оройуон иhигэр киирбитэ. 1965 сыл тохсунньу 27 күнүттэн Таатта оройуонун аата Алексеевскай оройуон диэннэ уларыйбыта.
РСФСР Президиумун Верховнай Сэбиэтин укааhынан 1990 сыл атырдьах ыйын алтыс күнүттэн урукку бэйэтин аатыгар уларыйан Таатта оройуона буолбута.
Экономиката. Улуус экономикатыгар сүрүн оруолу сылгы-сүөһү ииттии, үүт-эт астааһын ылар. Оҕуруот аһа, хортуоска, бурдук үүннэрэллэр. Улууска коллективнай тэрилтэлэр, агрофирмал ар, бааhынай хаһаайыстыбалар, олохтоох бородууксуйаны оҥорор тэрилтэлэр бааллар.
Уопсай тыа хаһаайыстыбатыгар анаммыт сир 86.2 га, итинтэн от оттуур сирэ 47,6% ылар, мэччирэҥ сир 44,4% ылар, бааhына 4,3% ылар, оhорбо 3,7% сири ылар. Бааhыналар нэhилиэктэринэн арахсаллар.
Таатта улууhугар таас чох хостуур сир баар. 1963 сылтан И.В.Николаев салайыытынан Харбалаах диэн агро-бөhүөлэк тутуута саҕаламмыта. 1967 сылтан саҕалаан таас чох хостоон улууhу уонна аттынааҕы улуустары таас чоҕунан хааччайар. Сылга хостонор чоҕо 85-90 тыh.т.
Бала5ан ыйын 12 күнүгэр 2014 сылга СПК «Таатта» үүтү уларытан таhаарарга сана аныгы комбинат арыллыыта буолбута. Бырайыак уопсай сыаната 246 мөл.солкуобайы ылбыт.
Биир сыл буолан баран улуус кииҥигэр төрдус көлүөнэ (4G) мобильнай интернет холбонуллубута.
2016 сыл сайыныгар Таатта улууһа 100 сааһа туоларынан сибээстээн, улуус ыһыаҕар оптоволоконнай ситим киллэриллибитэ
Улууска көмө эйгэтэ сайдан иһэр. 3 сыл устата хас даҕаны аныгы сынньалаҥ эргиэн киинэ арыллыбыта: ТЦ «Алдаана», ТЦ «Махтал»,ТЦ «Таатта маркет», ТЦ «Экономъ» уо.д.а. Өссө да эргиэн-тутуу өттунэн сайда турар.
Туттуллубут литература:
“Иллюстрированный атлас Республики Саха: новейшие карты, цифры, факты” / [авт.колл.:С.К.Аржакова(науч. рук.), В.И.Пестерев, В.М.Лыткин и др.], - Якутск : Бичик, 2012 - 232 с. Бэйэ тылбааһа.