Үөр: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Xaahax (ырытыы | суруйуу)
Көннөрүү туһунан суруллубатах
Xaahax (ырытыы | суруйуу)
Көннөрүү туһунан суруллубатах
1 устуруока:
'''Үөр''' диэн элбэхтэр бөлөхтөһөн сылдьыылара эбэтэр улахан бытарыйыыта ааттанар.
==Үөр==
 
Киһи өйө-санаата хайдах тус-туспа арахсалларын былыргы сахалар билэллэрин билигин сөҕөсөҕөбүт уонна киэн тутта саныыбыттуттабыт. Саха ойууннара киһи өйүн-санаатын дириҥник үөрэтэн итилэри былыр үйэҕэ быһаарбыттар. Сахалар үөрэхтэринэн киһи бэйэтэ: этэ-сиинэ уонна үс; буор, ийэ уонна салгын куттара бары бииргэ сүр диэн ис күүһүнэн холбуу тутуллан сырыттахтарына эрэ киһи эттээх-сииннээх, тыынар тыыннаах буолар, онно эбии өйдөнөн-санааланан киһи буолан сылдьар кыахтанар.
 
Эстибит, быстыбыт, санаата букатыннаахтык түспүт киһини сахалар «Сүрэ тостубут» диэн этэллэр. Сүр тостуута, суох буолуута санаа түһүүтүн, өй көтүүтүн, киһи буолан бүтүүнү, сүөһү өйүгэр-санаатыгар төннүүнү бэлиэтиир. Ол аата сүрСүр диэн киһи өйүн-санаатын, куттарын холбуу тута сылдьар ис күүһэ буолар. Бу күүс киһини киһи оҥорор.
 
Киһи салгын кута арахсан бардаҕына - иирэр, өйө көтөр, буккул-ланбуккуллан ылар киһи буолар. Салгын кут арахсан барыыта «Өйө көппүт» диэн этиинэн бэлиэтэнэр. Арыгыны элбэхтик иһии өй көтүүтүгэр тириэрдэринэн итирэн өйө көппүт киһи куһаҕаннык быһыыланарын, сүөһү курдук буоларын дьон үөрэтэн билбиттэр. Салгын кут быстах кэмҥэ көтөн эбэтэр арахсан ылыыта «Өйө баайыллан ылар» диэн этиинэн эмиэ толору бэриллэр.
 
Киһи өллөҕүнэ куттара арахсан бараллар. Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн киһи салгын кута үрэллэн ыһыллар, онтон ийэ кута Үөһээ дойдуга тахсан ханныкбэйэтин эрэуратытынан, туспатынан айыы буолар. Үчүгэйи оҥорбут буоллаҕына Үрүҥ айыы буолан кэлэр көлүөнэлэри үөрэтиигэ туттуллар кыахтанар, онтон куһаҕаны оҥордоҕуна Хара айыы буолан умнуллууга аналланар.
 
Туох эмэ олус кыралар, биирдиилээн сылдьаллара кыаллыбат буоллаҕына үөр буолан, холбоһон сылдьаллар. «Бөрө үөрэ», «Сылгы үөрэ» диэн элбэх бөрөлөр, сылгылар холбоһон бииргэ сылдьалларын ааттыыбыт. Yөрэ диэн араас астартан холбуу булкуллан оҥоруллубут аһылык сахаларга эмиэ баар. Үөрэх диэн үөр уонна ээх диэн тыллар холбоһууларыттан үөскээбит. Ол аата элбэхтэр этиилэрин ылын, иҥэрин, сөбүлэс диэн буолар. Бэйэлэрэ кыра-кыра, тус-туспа эрээри бииргэ холбоһон сылдьар өй-санаа холбоһуктара эмиэ үөр диэн ааттаналларын үөр буолуу диэн баара биллэрэр.
 
Үөрэх диэн үөр уонна ээх диэн тыллар холбоһууларыттан үөскээбит. Элбэхтэр этиилэрин ылын, иҥэрин, сөбүлэс диэн буолар. Бэйэлэрэ кыра-кыра, тус-туспа эрээри бииргэ холбоһон сылдьар өй-санаа холбоһуктара эмиэ үөр диэн ааттаналларын үөр буолуу диэн баара биллэрэр.
Былыргылар этэллэринэн куһаҕаннык өлбүт киһи кута кыайан Үөһээ дойдуга тахсыбатаҕына үөр буолар. Быстах өлүүгэ түбэһэн, эдэр сааһыгар өлбүт киһи ийэ кута ситэ сайдыбатаҕына, кыайан Үөһээ дойдуга тиийбэккэ хаалар. Ол иһин кини кута бэйдиэ сылдьар үөр буолар. Урут тыыннаах эрдэҕинэ сылдьыбыт сирдэринэн көҥүл сылдьарыгар тиийэр. Хас киһи барыта көрүөн сөп. Ордук аһаҕас эттээх дьон араас үөрдэри, абааһылары элбэхтик көрөллөр.
 
Былыргылар этэллэринэн куһаҕаннык өлбүт киһи кута кыайан Үөһээ дойдуга тахсыбатаҕына үөр буолар. Быстах өлүүгэ түбэһэн, эдэр сааһыгар өлбүт киһи ийэ кута ситэ сайдыбатаҕына, кыайан Үөһээ дойдуга тиийбэккэ хаалар. Ол иһин киниКини кута бэйдиэ сылдьар үөр буолар. Урут тыыннаах эрдэҕинэ сылдьыбыт сирдэринэн көҥүл сылдьарыгар тиийэр. Хас киһи барыта көрүөн сөп. Ордук аһаҕас эттээх дьон араас үөрдэри, абааһылары элбэхтик көрөллөр.
 
Өлөрүллүбүт дьон куттара эмиэ ханна да ырааппакка эрэ чугас сылдьаллар, сыһыаннаах дьоҥҥо биллиэхтэрин сөп. Үөрү саха дьоно былыргыттан билэллэр. Урукку итэҕэлинэн, бэйэтигэр тиийинэн эбэтэр оһолго өлбүт киһи кута абааһы буолан тыыннаах курдук сылдьара үөр диэн ааттанар. (1,217).
 
Салгын кут үөр буолар диэн быһаарар Курууппа ойуун. (2,34). Биһиги бу этиигэ сөбүлэспэппит. Салгын кут диэн өссө үгэскэ ситэ кубулуйа илик өй-санаа ааттанар. Ол курдук өйӨй-санаа үөрэх буолан умнуллубат үгэстэри үөскэттэҕинэ ийэ кут таһымыгар тиийиэн сөп. Түүл үгүс көстүүлэрэ үгэс буолбут, ол аата ийэ кут таһымыгар тиийбит өйдөбүллэринэн табатык тойонноноллор.
 
Моҥнон өлбүт, анньынан, оһоллонон, иирэн өлбүт, абааһы буолан өлбүт киһи дууһатын туох да туппат эбит. Онон Орто Дойдуга хаалан үөр буолар эбит. Онон манныкМаннык өлбүт киһи аатын ааттаабаттар эбит, абааһы буолла диэн куттанан. Үөрдэр абааһы буолаллар. Кыр¬дьаҕасКырдьаҕас оҕонньор, оҕо үөр буолбат. Киһи бэйэтин аймахтарыгар үөр буолар. Атын ыалга баран үөр буолбат. Үөртэн туттаран ойуун буолаллар. (2,48).
 
Үөр - былыргы саха итэҕэлинэн киһи кута абааһы буолта. Бэт былыргы кэмҥэ Омоҕой баай мааны кыыһа моҥнон, ыйанан өлөн Аан Чээкэй диэн харах абааһыта буолбут. Ол тэҥэ Чуонах ууһа хотун - брааскай омук Иирэр Саар кыргыттара: Тайахтаах Натааһа, Баттахтаах Маарыйа, Өксөкүлээх өрө харах Өрүүнэ той диэннэр. Болугур, Аллан, Игидэй, Бахсы айыылара кэнники үөскээбиттэрэ бааллар. Кинилэр бары баай олоҕор үөскээбит, баай удьуордара, ону кэнники айыы диэн аат биэрбиттэр. Ол үөрдэр айыылаах-буруйдаах куттара үөһэ көппөккө отто дойдуга уста сылдьаллар. Кырыыска этиллэн, кырамаҥҥа анньыллан үөр буолаллар. Үөрдэр куттара дьабыҥҥа кыайан көппөккө айыы-үөр буолаллар эбит. (3,313).
 
Онон, өлбүтӨлбүт киһи кыайан Үөһээ дойдуга барбакка хаалбыт ийэ кута ыһыллан, бытарыйан үөр буолара быһаарыллар. Эдэр саастарыгар оһоллорго, быстах өлүүлэргэ түбэһэн өлбүт дьон ийэ куттара үөр буолан олорбут сирдэрин чу¬гаһынанчугаһынан сылдьаллар диэн этэллэр. Ол аата, киһиКиһи өлөрүгэр быстахтык быһыыланан куһаҕан санааларын илдьэ бардаҕына эбэтэр бэйэтэ даҕаны куһаҕан санаалардаах өллөҕүнэ кута үөр диэн буолар. Куһаҕан санаа мунньустуутуттан, тардыһыытыттан үөр ыарахан буолан, үөһээ диэ¬ки кыайан тахсыбакка, аллараа дьон олорор сирдэринэн сылдьарга күһэллэриттэн дьоҥҥо көстөр, биллэр.
 
Манна биһиги быһаарыыбытын эбэн биэрдэхпитинэ куһаҕан санааларынан туолбут кут, ол аата үөр, бу санаалар бэйэ-бэйэлэрин кытта тардыстыыларыттан кыайан үрэллэн, ыһыллан хаалбакка, ыраах барбакка чугас сылдьалларыттан дьоҥҥо көстөр, биллэр буолуохтарын сөпбуолаллар.
 
Киһи бэйэтин өлөрүнүүтэ диэн олус куһаҕан, ыар быһыы, хара айыыны оҥостунуу буолар. Маннык ыар быһыыны киһи куһаҕан санаалара мун¬ньустанмунньустан элбээтэхтэринэ, олоххо дьулуурун, үчүгэй санааларын баһыйдахтарына оҥорор. Ол аата буБу киһи кута куһаҕан санаалара элбэх буолан үөргэ кубулуйара чахчы.
 
Үөрдэр бэйэлэрэ ханна да барбаттар, чугас урут олорбут сирдэрин аттыгар сылдьаллар. Аһаҕас эттээх дьон үөрдэри элбэхтик көрөллөрө бэлиэтэнэр. Yөр ордук элбэхтик бэйэтин аймахтарыгар көстөн биллэр. Өлөөрү сытар дьон аймахтарыгар хом санаалаах буолуулара элбэҕиттэн үөр аймахтарга көстөр дииллэр.