Көҥүл: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Киһи баҕа санаата куруук хааттара сылдьар курдук, өй-санаа сүр диэн туттунар күүһүнэн хам тутуллан киһи быһыытын аһара барбатаҕына, аһара туттубатаҕына эрэ олох табыллар. Киһиэхэ көҥүл, босхо барыан, туохтан да тутулуга суох буолуон баҕара саныыра иһигэр куруук баар. Бу баҕа санаата биирдэ эмэтэ да буоллар таһыгар тахсыан баҕата киирэн кэлиэн эмиэ сөп. Ол эрээри киһиэхэКиһиэхэ көҥүл баран хаалыы кыаллыбата элбэх.

Оҕо улаатан иһэн көҥүлэ элбиэн, сылдьар сирэ кэҥиэн баҕарар, ол аата көҥүл иһин охсуһар, ону-маны ситиһэ сатыыр. Төрөппүт оҕото оҥорор быһыытын хааччахтаан, «көҥүлүнэн ыыппакка» тугу барытын киһи курдук оҥорор буоларга, киһилии быһыыланарга үөрэттэҕинэ эрэ, оҕото киһи быһыылаах буола улаатарын өйдөөн кыра эрдэҕиттэн иитиинэн-үөрэтиинэн дьарыктаныа этэдьарыктанар.

Оҕо билиитэ-көрүүтэ тиийбэтиттэн, сатаан оҥорорго ситэ үөрэнэ илигиттэн, уопута суоҕуттан көҥүлүнэн бардаҕына сыыһа-халты, аһара туттунара элбиириттэн ону-маны саҥаны айара, айыыны, киһи билбэтин оҥороро олус сэрэхтээх, куһаҕаҥҥа кубулуйара үксээн хааларыттан сахалар үөрэхтэрэ оҕону харыстаан, кыра эрдэҕинэ «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэр. Төрөппүттэр оҕо тугу оҥорорун куруук кэтээн көрөн, көннөрөн, үчүгэйи оҥоруу диэки хайысхалаан биэрэн иһэллэрэ хаһан баҕарар наадатын бары билэннэр олохторугар туһаныахтара этэтуһаналлар.

Оҕо өйө-санаата сайдан истэҕинэ көҥүлгэ, талбытынан сылдьыыга, туох өйүгэр көтөн түспүтүн, үчүгэйин, куһаҕанын араара барбакка, барытын оҥорууга наадыйар, дьулуһар, баҕара саныыр, ону иитии-үөрэтии күүһүнэн өйө-санаата аһара барарын хааччахтаан киһи быһыытын, сиэри тутуһарга, үчүгэйи уонна куһаҕаны араарарга, бэрээдэктээх буолууга төрөппүттэрэ үөрэттэхтэринэ эрэ оҕолоро киһи быһыылаах буола улаатан олоҕун киһи быһыылаахтык олороро кыаллыан сөпкыаллар.

Тыа сиригэр, аҕыйах киһилээх алааска олоро үөрэммит дьон элбэх киһилээх куоракка олоро киириилэрэ сайдыыны ситиһии буоларынан, өйгө-санааҕа эбиискэ көрдөбүллэр эбиллэн биэриилэригэр тириэрдэр. Ол аата элбэхЭлбэх дьонноох сиргэ сылдьыы киһи киһилии быһыыта элбииригэр, тулуура улаатарыгар, бэрээдэги, сокуоннары тутуһара кытаатарыгар тириэрдэр.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн сахалар этиилэрин билэрэ эбитэ буоллар И.Гаврильев көрсүө, сэмэй дьон баһыйар элбэх буоллахтарына эрэ омукпут ахсаана элбээн, эбиллэр кыахтаныа этэ диэни билиэ этэ. Ол курдук көрсүөКөрсүө, сэмэй, үлэһит дьон оҕолоро, сиэннэрэ көрсүө, сэмэй, үлэһит буола улаатаннар, бу аймахтар ахсааннара элбиирин ситиһэллэрин сахалар былыр-былыргыттан билэллэр. Айыыны, киһи билбэтин элбэхтик оҥорор дьон оҕолоро өссө элбэх айыыны оҥороллоруттан сыыһа-халты туттунуулара, аһара барыылара үксээн эдэр олохторун ситэри олорбокко анараа дойдуга аттаналлара элбээн хааларын билиҥҥи суруйуулартан билэ-көрө олоробут.

Көҥүл, көҥүлүнэн сылдьыы диэн өйдөбүл кыылларга, сүөһүлэргэ эрэ баар. Киһи өйдөөх-санаалаах буоларынан көҥүлэ бары өттүнэн хааччахтаннаҕына эрэ табыллар. Киһиэхэ көҥүл диэн суох. Саха киһитэ олоҕун устата сиэр араас көрдөбүллэрин, киһи быһыытын, бары быраабылалары, сокуоннары барыларын билэн, үөрэтэн ханна сылдьарын тухары кытаанахтык тутуһа сылдьара ирдэнэр. Итини тэҥэ, олохОлох сайдан истэҕин аайы киһи көҥүлэ аҕыйаан, араас хааччахтар эмиэ элбээн истэхтэринэ эрэ табыллар. Ол курдук арыыйдаАрыыйда көҥүллүк, талбытынан соҕус сылдьыан баҕарар киһи ыраах тыаҕа, ойуурга сылдьара ордук буолуон сөпбуолар.

Куһаҕан быһыылары оҥорууга, айыыга көҥүл бэриллибэтэ сир үрдүгэр куһаҕан быһыылар аҕыйыылларыгар тириэрдэр соҕотох суол буолар. Дьон куһаҕаны айан, хара айыыны оҥорон кэбиһэллэрэ аҕыйаатаҕына эрэ үчүгэй быһыылар элбиир кыахтаналларын таба өйдүөхпүт этэкыахтаналлар.

Көҥүл бу курдук икки өрүттээхтик туттулларын сахалар айыы диэн тыллара икки өрүттээҕэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны айыыга холбуу туттуллара быһаарар. Ол иһин айыыАйыы үчүгэй, үрүҥ, эбэтэр куһаҕан, хара диэн араарыллан, быһаарыллан этиллэрэ хайаан да толоруллуохтаах өй-санаа көрдөбүлүгэр киирсэр.