Кэһии: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Көннөрүү туһунан суруллубатах |
Көннөрүү туһунан суруллубатах |
||
1 устуруока:
'''Кэһии''' диэн киһиэхэ тугу эмэ туһалааҕы биэрэн иэскэ киллэрии, уларытыылары оҥорорго үтүрүйүү ааттанар.
Киһи киһиэхэ олус ытыктабыллаахтык, сымнаҕастык, бэйэ-бэйэлэрин сыаналаһан, өйөһөн сыһыаннаһалларын саха дьоно сөбүлүүллэр. Ити сыһыаны тупсарыыга, санааларын көтөҕүүгэ туттуллар биир үгэстэринэн кэһии бэрсиитэ уонна ылсыыта буолар.
Сахаларга былыр-былыргыттан хардары-таары кэһии бэрсиһэр үгэс баар. Бу үгэс туһунан В.Ф.Трощанскай маннык суруйар: «Сахалар кэһии ылалларын уонна биэрэллэрин олус сөбүлүүллэр. Кэһии биэрэр киһи хаһан эрэ биэрбитинээҕэр ордук кэһиини ылыам диэн бигэтик
Былыргы киһи бу суруйуутуттан кэһии хас да сүрүн суолталара арылыччы арыллан тахсаллар:
12 устуруока:
3. Киһи бэйэтин хайдах сананарын кэһиилээҕэ дуу, кэһиитэ суоҕа дуу эмиэ биллэрэр. Киһи бэйэтин олоҕор, баайыгар сөп түбэһэр кэһиилэннэҕинэ, санаата табыллар, көнөр. Бэйэтин сөптөөхтүк сыаналанар кыахтанар.
Саха дьонун кэһии бэрсэр үтүө үгэстэрин ыраахтааҕы кэмин саҕанааҕы салайааччылар улаханнык туһанан аһара байбыттар.
Былыргы кэмҥэ улахан салайааччыттан, тойон киһиттэн олохтоохтор олус улахан тутулуктаахтарынан туһанан элбэх кэһиини мунньунар кыахтанар эбит. Кэһии ылыахтарын баҕарар салайааччылар кыра да дьыала оҥорулларын барытын улахан кэһиитэ суох табыллыбатыгар, кыаллыбатыгар тириэрдэн кэбиспиттэр. Революция кэнниттэн үлэһит дьон былааһы бэйэлэрин илиилэригэр ылан баран тойоҥҥо кэһии биэриини «Бэрик биэриитинэн» ааттаан букатыннаахтык суох гыммыттара. Билиҥҥи да кэмҥэ салайааччы киһи бэйэтин үлэтин эбээһинэһин, эбии санаа көтөҕөр көмөтө, кэһиитэ суох оҥорорун олох көрдөбүллэрэ син-биир ирдииллэр.
27 устуруока:
Прокопий ийэтин кэһиитин күндүтүк тутан, тумбатын үрдүгэр уурда. Бу кэһии ийэтин эйэҕэс тапталын, төрөөбүт-үөскээбит алааһын, дьиэтин санатта. (3,67).
Kэһии биэрэр уонна ылсар үгэс билигин даҕаны аймахтыылар икки ардыларыгар тутуһулла сылдьар. Бу үтүө үгэс дириҥ суолтатын арыйан дьон билиитигэр таһаарыы киһи киһиэхэ сыһыаннарыгар үчүгэй өттүгэр хамсааһыны
Былыргы дьон «Киһиэхэ кыра да наада» дииллэр. Ол кыралара диэн киһиэхэ үчүгэй санааны киллэрэн биэрии буолар. Хайдах эмэ гынан киһи санаатын көтөҕүүнү ситиһии бэйэтэ туспа кыайыыны оҥорууга тэҥнэнэр. Кэһии киһи санаатын көтөҕөр уратылааҕын саха дьоно былыргыттан арааран билэн бэйэлэрин олохторугар олус киэҥник тутталлар.
Киһи хайа эмэ ыалга ыалдьыттыы тиийиитэ кинилэр олохторугар биллэр уратылары киллэрэр. Бу үөскүүр ураты санаалары тэҥнээн биэриигэ кэһии ылар оруола олус үрдүк. Ким эмэ ханна эрэ ыалдьыттыы бардаҕына, бэйэтин кыаҕыттан көрүнэн, туох эмэ кэһиилээх барара ордук.
Ыалга кэһиилээх тиийии сылдьар ыалы улаханнык ытыктааһын, сыаналааһын бэлиэтэ буоларын саха дьоно былыргыттан билэллэр.
37 устуруока:
Кэһиилээх кэлбит ыалдьыкка төннөрүгэр хардары кэһии биэрэн ыытыы үгэһэ сахаларга эмиэ олус тэнийбит.
Ыраах сиртэн айаннаан кэлэр дьон кэһиилээх сылдьаллара биллэр. Айаҥҥа, араас оһоллор элбэхтик буолар сирдэригэр сылдьар кэмҥэ, киһи атын дьон үчүгэйи баҕаралларыгар ордук наадыйар.
Хардары-таары кэһии бэрсиитэ олус былыргыттан олохсуйбут. Кэһиини ылыы бэйэтэ биир ураты өйдөбүллээх. Ол уратыта иэскэ киириини бэлиэтиирэ буолар.
Сахалар былыр-былыргыттан «Аан дойдуну санаа тутан турар» диэн этэллэр. Хайа баҕарар киһи дьон ортолоругар олоҕун атаарар. Дьон бу киһи туһунан бары санаалара киниэхэ тула өттүттэн дьайа сылдьаллар.
Сылдьыбатаҕа сылтан ордубут киһи ыалга ыалдьыттыы эбэтэр хоно кэллэҕинэ кыра да буоллар, туох эмэ кэһиилээх кэлэн, бэйэтин биллэрэрэ ордук. Кэһии кыра да буоллар бу кэлбит ыаллары төһө ытыктыыры, сыаналыыры биллэрэр бэлиэ буоларын умнубатахха ыаллар санаалара көнөрө, тупсара сылдьар киһиэхэ ураты туһалаах.
Олус эстибэтэх, быстыбатах, бэйэтин кыанар, умнаһыттыы илик киһи бэйэтэ кэһиитэ суох ыалга кэлэриттэн санааргыыр
Саха ыалларыгар кэһии түҥэтиитин суолтата ордук ыаллар идэһэлэрин өлөрдөхтөрүнэ биллэн тахсар. Манна биир эмэ ыал быйыл идэһэтэ суох буолан хааллаҕына, ыалларын идэһэлэриттэн амсайар дьоллоноллоро ханнык да саарбаҕа суох буолар. Тула олорор ыаллар бары идэһэлэннэхтэринэ, хардары-таары бэрсиһэннэр бары идэһэлэрин эттэриттэн амсайар кыахтаналлар.
51 устуруока:
Туох туһалаах барыта кэһиигэ барсыан сөп. Сорох түгэҥҥэ хаһыат, сурунаал эмиэ кэһиинэн ааҕыллар кэмнээхтэр эбит. (4,222). Кэһии буолар аһылыктан былыргы кэмҥэ ордук сылгы ойоҕоһо сыаналанар этэ. Билигин кэһиигэ сөп буолуох айылаах туох барыта хас маҕаһыын, киоска аайы толору анньыллан тураллар. Ырыынак кэмэ көмөлөһөн туох эмэ кэһиини булууга баҕа санаа эрэ баара наада буолар кэмэ кэлбитэ ыраатта.
==Туһаныллыбыт литература.==
| |||