Новгородов Семен Андреевич: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
→‎Аатын үйэтитии: Таба суруйуу көннөрүлүннэ
Тиэктэр: Мобиилаттан уларытыы Мобиил дьибилгэти уларытыы
→‎Олоҕун олуктара: Таба суруйуу көннөрүлүннэ
Тиэктэр: Мобиилаттан уларытыы Мобиил дьибилгэти уларытыы
6 устуруока:
Семен Андреевич Новгородов [[олунньу 13]] күнүгэр [[1892]] сыллаахха Боотуруускай улуус 2-с Хатылы нэһилиэгэр (билигин [[Чурапчы улууһа|Чурапчы]] улууһун [[Болтоҥо]] нэһилиэгэ) төрөөбүтэ.
 
Аҕата Андрей Александрович Новгородов С. К. Дмитриев этиитинэн дьадаҥы төруттээхтөрүттээх эрээри кэлин байан сэниэ ыал ахсааныгар киирбит киһи эбит, сүөһүтүн ахсаана сүүскэ тиийэр эбит, дьиэтигэр икки хамначчыттаах, биир кэлэн үлэлиир үлэһиттээх эбит.
 
А. А. Новгородов син нууччалыы ааҕар эбит, онон уолун Сэмэни кыра эрдэҕинэ таҥара кинигэлэрин ааҕарга үөрэппит. Нэһилиэгэр олорор псалом ааҕааччы Андрей Винокуров арифметика түөрт дьайыытыгар уонна кыра тиэкистэри нууччалыыттан сахалыы тылбаастыырга үөрэппит.
14 устуруока:
[[1905]] сыллаахха Дьокуускайдааҕы реальнай училищаҕа киирбит.
 
Училищеҕа үөрэнэр сылларыгар элбэхтик кинигэ ааҕар, [[Ионов Всеволод Михайлович|В. М. Ионов]] тутар политсыылынайдар библиотекаларынбибилэтиэкэлэрин туһанар. Ионов Новгородов кэлин бэйэтэ этэринэн нэдиэлэҕэ уонча кинигэни ааҕарыгар талан биэрэр эбит.
 
Бу сылларга Сэмэн Новгородов уөрэнээччилэрүөрэнээччилэр общственнайуопсастыбаннай олохторугар кыттар, куруһуоктарга сылдьар. Бу сыллартан саха уус-уран айымньыларын хомуйар, сурунан ылар буолар. «[[Саха саҥата]]» диэн бастакы сахалыы общественнай-политическай уонна уус-уран сурунаалы тэрийэргэ көмөлөһөр, хас да норуот ыраларынырыаларын бэчээттэтэр. Бу сурунаал 1912-13 сс. тахса сылдьыбыта.
 
Училищатын ситиһиилээхтик бүтэрэн баран биир сыл Еловскай начальнай оскуолаҕа уонна Бүлүүтээҕи түөрт кылаастаах училищаҕа үлэлиир. [[1913]] сыллаахха ПетербургаПетербуурга барар уонна Петербуурдааҕы университет Илиҥҥи факультетын арабско-персидско-турецкийтурецкай разрядыгар киирэр.
 
Икки ыйынан [[1913]] сыл ахсынньытыгар 21 саастаах устудьуон Бүтүн Россиятааҕы норуот учууталларын сийиэһигэр кыттар, дакылаат ааҕар («Краткие сведения об якутах, их школы и их право на образование»), бу дакылаатыгар оҕолор сахалыы үөрэниэхтэрин сөптөөх саха национальнай оскуолатын арыйыы туһунан этэр, сахалыы учебниктары таһаарыыны үбүлээһин наадатын этэр.
 
Биир сыл буолан баран үөрэнэр факультетын монголо-манчжуро-турецкийтурецкай разрядыгар көһөр. Дойду кырдьаҕас университетыгар нуучча тылытылын үөрэтэр науукатын маннык уһулуччулаах дьонугар үөрэммитэ: профессор, кэлин ССРС АН академига Л. В. Щерба, профессор, кэлин ССРС АН академига А. Н. Самойлович, академик В. Л. Котвич, профессор, кэлин ССРС АН чилиэн-корреспондена И. А. Бодуэн де Куртенэ, профессор Е. Д. Поливанов уо. д. а.
 
[[1914]] сыл сайыныгар [[Орто Азия|Орто]] уонна [[Илин Азия]]ны үөрэтэр кэмитиэт садаанньатын толорон [[Таатта улууһа|Тааттаҕа]] фольклору хомуйар, ол сорҕотун Антропология уонна этнография музейын хомуурунньугар кэлин таһаарбыта.
30 устуруока:
Бу сыллартан саҕалаан, саха тылын дириҥник чинчийэр, саха фольклорун, [[түөлбэ тыл]]ын үөрэтэр, саха тылын атын түүр тылларын, монгол тылын кытта тэҥниир, о.д.а. үлэ арааһын ыытар. [[1923]] сылга университеты ситиһиилээхтик бүтэрэн баран, Илиҥҥи тыллары чинчийэр институт монгольскай разрядыгар үлэҕэ киирэр, монгол тылын дириҥэтэн үөрэтэр, онтон Илиҥҥи уонна арҕааҥҥы литература уонна тыл историятын тэҥнээн үөрэтэр научнай-чинчийэр институкка научнай үлэһитинэн киирэр. [[Пекарскай Эдуард Карлович|Э. К. Пекарскай]] «Саха тылын тылдьытын» оҥоруутугар бэрт элбэҕи көмөлөһөр, үлэлиир.
 
СтуденныырУстудьуоннуур кэмнэригэр Бүтүн РоссиятааҕыАрассыыйатааҕы народнай учууталлар сийиэстэригэр кыттыыны ылар. Сийиэс үрдүк трибунатыттан саха национальнай оскуолатын арыйыы наадатын туһунан тыл этэр. Оччолорго бу олус хорсун туруорсуу этэ.
 
С. А. Новгородов сахалыы сурук-бичик төһө кыалларынан дьон ылынарыгар судургу буолуохтаах диэн санаанан салайтаран, тылы таба суруйууга уонна сурук бэлиэтигэр кэккэ уларытыылары киллэрэр. Ол быһыытьшан сахалыы суруйарга ханнык да сурук бэлиэтин туруорбакка, улахан буукубаны туттубакка, «хайдах саҥарарыҥ курдук суруй» диэн сүрүн бириинсиби олохтуур. Оччотооҕу кэмҥэ бу сөптөөх быһаарыныы этэ.