Үчүгэйи оҥоруу: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Xaahax (ырытыы | суруйуу)
'==Үчүгэйи оҥоруу== «Олох ыарахан» диэн этиини билигин, сэбиэскэй былаа…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна
 
Xaahax (ырытыы | суруйуу)
Көннөрүү туһунан суруллубатах
1 устуруока:
'''Үчүгэйи оҥоруу''' диэн киһи үтүө, үчүгэй баҕа санаатын толоруута ааттанар.
==Үчүгэйи оҥоруу==
 
«Олох ыарахан» диэн этиини билигин, сэбиэскэй былаас эстибитин кэннэ, син сыаналыыр буолан эрэбит. Олох ыарахана үчүгэйи уонна куһаҕаны икки аҥы арааран билииттэн, олоххо туһаныыттан ыла саҕаланарын таба өйдүө этибитсаҕаланар. Ол курдук сахаларСахалар үөрэхтэринэн «Киһини санаата салайар» диэни билэн, кытаанахтык тутуһан, оҕо аан бастаан элбэх үтүө санаалары санаан, олору үгэс оҥостон иҥэринэн, кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун үөскэтинэн эрэ баран, атын араас санаалары санаталаатаҕына даҕаны, өйө-санаата уларыйа-тэлэрийэ сылдьара суох, туруктаах буоларынбуолар, оҥорор быһыыларыттан үчүгэйдэрэ элбиирин туһаныахпыт этээлбиир.
Бука бары араас элбэх баҕа санааларбытын, санаабытыгар оҥорон көрүүбүтүн кимиэхэ да эппэккэ илдьэ сылдьабыт. Үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ арааран билбэт оҕо, үгүс куһаҕан да санаалары санаталыы сылдьарыттан, сахалыы таҥара үөрэҕин тутуспаппытыттан кыайан ыраастаммакка үгэскэ кубулутан кэбиһэргэ тиийэр. Ол иһинтиийэриттэн куһаҕан быһыылары оҥорооччулар элбииллэр.
 
Баҕа санаата киһиэхэ баар буоллаҕына уонна ол баҕа санаата үгэскэ кубулуйан киһини бэйэтин салайарынсалайар. Ону таҥарабыт үөрэҕин хаалларан сылдьарбытыттан таба өйдөөн туһана иликпит. Кыра оҕоҕо төрөппүтэ туох баҕарбытын, көрдөөбүтүн барытын «тук» курдук толорон, була охсон биэрэн истэҕинэ, бу оҕо төрөппүтүн бэлэмигэр, куруук үчүгэйи оҥороругар үөрэнэн хаалан тугу барытын төрөппүтүттэн көрдүүргэ уонна ыларга үөрэнэн, тугу эмэ оҥороругар букатын өйөнөн хаалыан сөпхаалар.
 
Үчүгэйи, туһалааҕы куруук оҥорторо сылдьарга бары да баҕара саныыбытсаныыллар. Үчүгэйи оҥорторуу олоҕу чэпчэтэр курдук санааһын сыыһа. Биирдэ эмэтэ туһалаабытын да иһин киһи үчүгэйи оҥорторо сылдьарга үөрэнэн хаалыыта бэйэтэ үчүгэйи оҥорор кыаҕын кыччатара кэлин куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп. Киһиэхэ үтүөнү оҥоруу диэн олус киэҥ, туох барытын курдук икки өрүттээх өйдөбүлү аҥардастыы киниэхэ туһалааҕы, үчүгэйи, санаатын тупсарары оҥоруу курдук өйдүүрбүт сыыһа.
 
Ас көрдүүр киһиэхэ ”Күөгүтэ биэр” диэн этии бэйэтэ үлэлээн-хамсаан аһылыгын булуннун диэн быһаччы өйдөбүллээх. Ас биэрэн истэххэ бэлэмҥэ үөрэнэн хаалыы үөскүүрүттэн бу этии сэрэтэр.
12 устуруока:
Туора киһи оҥорор быһыыларыгар бары бэйэбит кыахпытынан, өйбүтүнэн-санаабытынан сөп түбэһэринэн сыана быһан, үчүгэй дуу, куһаҕан дуу буоларын быһаарабыт. Үчүгэй буоллаҕына хайгыыбыт, бэйэбит үтүктэ сатыыбыт, куһаҕан буоллаҕына умнабыт, хаалларабыт, “Бу сыыһа” диэн этиэхпитин сөп.
 
Олоххо сыыһаны оҥорооччулар билигин да элбэхтэр. Ол да буоллар сыыһаныСыыһаны оҥорбуту көннөрөн биэрэр туһунан эттэххэ ким да сөбүлээбэт курдук. Бу быһаарыы кириитикэни, куһаҕаны булан этэри сөбүлээбэттэр, бэйэлэрин аһара үчүгэйдэр курдук сананааччылар сэбиэскэй былаас кэмиттэн элбэхтэринэн быһаарыллыан сөпбыһаарыллар.
 
Сыыһаны оҥорбот киһи диэн суох. Ол аата киһиКиһи оҥорор сыыһаларын булан, олору көннөрөргө кыһаныы, көмөлөһүү, этэн биэрии ордук улахан туһаны аҕалар кыаҕын олоххо куруук туһана сылдьыахпыт этэ. Сахалар “Кырдьаҕаһы хааһахха сүгэ сылдьан сүбэлэт” диэн этиилэрэ итини биһиэхэ тириэрдэр.
 
Киһиэхэ үчүгэйи этии диэн аҥардастыы арбааһын, хайҕааһын буолбатах. Сахалыы үөрэҕинэн киһини хайҕааһын, арбааһын диэн “Быһа этии” буолар. Ол иһин буБу быһыы эмиэ «Туох барыта икки өрүттээх» диэн быһаарыыга сөп түбэстэҕинэ эрэ табыллар. Үчүгэйи этиини сыыһа саныы сылдьарбытыттан, тойоттор, баайдар өйдөрүнэн-санааларынан барбыппытыттан, билигин аҥардастыы арбааһын, хайҕааһын курдук өйдүүбүт уонна барыны-бары була-була хайҕаа да, хайҕаа буолабыт. Хайҕааһынтан, арбааһынтан киһи өйө-санаата уларыйан мин эрэ ордукпун, ураты үчүгэйбин диэн санааҕа киирэрэ түргэтиирэ куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөбүн умуннубутсөп.
 
Улахан салайааччылар уһуннук салайар үлэҕэ олордохторуна атыттар аһара арбыылларыттан, хайҕыылларыттан сотору кэминэн бэйэлэрин «күн» курдук сананаллара үөскээн олохсуйар кыахтанар. Сайдыылаах дойдулар киһи өйө-санаата ити курдук уларыйарын билэн сокуоннарыгар киллэрэн, улахан салайааччы быыбарга икки төгүлтэн ордук талыллыбатын ситиһэллэр. Бу быһаарыы салайар былаас эйэлээхтик, кэмиттэн-кэмигэр уларыйан биэриитин ситиһэринэн уларыйан, түргэнник сайдан иһэр олоххо ордук сөп түбэһэр.
Аныгы сайдыылаах олоххо үөскүүр уустуктары таба быһаарарга толору кыах баар буолла. «Ытаабат оҕону эмсэхтээбэттэр» диэн этиини таба өйдөөн туох эмэ ыарахан, бэйэ кыаҕынан кыаттарбат баар буоллаҕына, атын дьоҥҥо этэн, билиһиннэрэн биэрдэххэ, баҕар ким эмэ өйдүөн, көмөлөһүөн сөпбиэриллэр.
 
Тыл киһиэхэ өйү-санааны тириэрдэр күүһэ улахан. Сатаан саҥарыы, араастаан дэгэттээн этии сахаларга элбэх. Үчүгэй да суолталаах тылы хайдах эрэ саҥаран, куһаҕан өйдөбүллээн кэбиһиэххэ сөп. Тыл киһиэхэ дьайыыта хайдах этэртэн, ол аата дорҕооннорун дьайыытыттан ордук күүһүрэр, тиийимтиэ буоларын табан туһаныахха сөпбуолар.
 
Сахалыы саҥаны таба өйдүүргэ «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини хайаан да тутуһуу, олоххо туһаныы туһалыыр. Ол курдук хаһанХаһан баҕарар туох барыта икки өрүттээҕин билэн олохторугар, саҥаларыгар куруук туһаналларыттан саха тылыгар иккилии, утарыта турар өйдөбүллээх тыллар элбэхтэр. Ынырык диэн олус куһаҕаны этэр буоллахпытына, биирдэ эмэ ынырык үчүгэй диэн аһара үчүгэйин биллэрээри этэн кэбиһэбит. Ол аата буБу үчүгэйбит уларыйан ынырыкка кубулуйара чугаһаабытын биллэрэбит.
 
Киһиэхэ үчүгэйи, туһалааҕы оҥоруу санаата көнөрүн, тупсарын үөскэтэр кыаҕа элбэх. Бары бэйэ-бэйэбитигэр үчүгэйи эрэ оҥоруохпутун баҕарабыт, үчүгэй дии санаабыппытын оҥоро сатыыбыт.
29 устуруока:
Үчүгэйгэ киһи олус түргэнник үөрэнэр. Ордук атын дьон оҥорон биэрэр үчүгэйдэригэр. Көрдөөтөххө үчүгэйтэн үчүгэй куруук кэлэ туруох курдук. Санаа ханнык да муҥура суох аһара бара туруон баҕарар. Киһи кыахтааҕа буоллар, бары баҕа санаатын толоруо этэ. Ону баара эт-сиин кыаҕа суоҕа эрэ киһи араас элбэх баҕа санаата туоларын хааччахтыыр. Кыайан толорбот баҕа санааларбыт ыра санааҕа кубулуйалларын, олоххо туох да туһаны аҕалбаттарын сахалар былыр-былыргыттан билэн, тылларыгар киллэрэн олус табатык ааттаабыттар.
 
Дьоҥҥо үчүгэйи оҥордоххо, үгүстэр өссө үчүгэйи оҥотторор санаалара биллэрдик улаатар. «Урут ону оҥорбута, билигин маны кэлэн хайдах оҥорбот буолуой?» диэн санаалара, көрдүүллэрэ аһара барара баар суол. Эдьиийэ ыалдьыбытыгар эмп ыларыгар 5 тыһыынча харчыны биэрбитин кэнниттэн, аны 450 солкуобайдаах кинигэ атыылаһаары харчы көрдөөбүт уонна: «Маны кэлэн ылан биэрбэт буолуоҥ дуо?» - диэн балтыгар эппит.
 
Ийэлэр оҕолоругар үчүгэйи оҥорор санаалара аһара баран тугу баҕарбытын барытын ылан, тук курдук толорон истэхтэринэ, оҕолоро онно үөрэнэн хаалан, улаатан да баран бары баҕа санааларын толотторо сатыыллара баар суол. Оҕо туох баҕарбытын кэтэһиннэрэ түһэн баран толордоххо тулуурдаах буолуута үөскүүрүн таһынан баҕа санаата үөскээн кэлин бэйэтэ оҥорор буолуутугар туһалыыр.
 
Оҕо улаатан истэҕинэ иитии ньымата уларыйан, бэйэтэ үөрэниитигэр кубулуйан биэриэхтээҕин аныгы, аһара иллэҥ ийэлэр таба өйдүөхтэрэ этэ. Ол курдук оҕоОҕо сатаабат, сыыһа-халты туттар диэн туораппакка барыга-бары көмөлөһүннэрэ, оҥотторо үөрэтии оннук үгэстэри үөскэтэн бэйэтин кыаҕын улаатыннарарын умнумуоххаулаатыннарар. Сахалар бу үөрэҕи “Туһа киһитэ буолуу” диэн ааттаан оҕо кыра эрдэҕиттэн саҕалаан туһаммытынан бараллара үлэҕэ-хамнаска туһалаах үгэстэр үөскээн олохсуйалларыгар, ийэ кута иитиллэригэр тириэрдэр.
 
Оҕо барыны бары бэйэтэ оҥоро үөрэниитэ, онтун үгэс оҥостуута өйө-санаата сайдыытын төрүттүүрүн, ийэ кута иитиллэрин төрөппүттэр билиэхтэрэ эрээтэ. “Үлэ киһини айбыта” диэн этии хаһан да уларыйбат. Эт-сиин араас хамсаныылартан үөрэнэн үөрүйэх буолуута буор кута сайдыытыгар тириэрдэрэ үлэни-хамнаһы кыайарыгар олук буолар.
 
Дьон өйө-санаата сайдыыта олох тупсуутун үөскэтэрэ үчүгэй элбииригэр тириэрдэр. Биһиги санаабытыгар үчүгэй куһаҕаннааҕар лаппа элбэх. Үчүгэй төһө да элбээһинэ куһаҕаны суох гынар, букатын симэлитэр кыаҕа суох. Ол курдук Сир уонна Күн икки өттүлэриттэн хардарыта тутулуктаахтара хайдах да уларыйбат. Онон үчүгэйҮчүгэй диэммит хаһан даҕаны куһаҕаны суох оҥорбот, арай кыччатыан эрэ сөп. Киһи үчүгэйи мэлдьи кэмчилиэхтээх, оччоҕо эрэ үчүгэй аатырыа буоллаҕа. Үчүгэй аһара элбээбэтэ ордук. Ол курдук үчүгэйҮчүгэй аһара элбээтэҕинэ куһаҕаҥҥа уларыйар кэмэ тиийэн кэлэр.
 
Олох сайдыыта, тупсуута аҥардастыы үчүгэйи эрэ аҕалар буолбатах, куһаҕаны эмиэ илдьэ кэлэр, тэҥҥэ улаатыннарар. Дьон өйдөрө-санаалара сайдыбытынан үчүгэйи куһаҕантан арааран олоххо таба туһаналлара олох көрдөбүлэ буолар. Ол курдук сахаларгаСахаларга нууччалар кэлиилэрэ сайдыыны, үөрэҕи, сокуоннары аҕалбыт буоллаҕына, куһаҕаны эмиэ элбэҕи аҕалбыта. Араас урут суох ыарыылар, уоруулар, халааһыннар, бэрик ылааччылар, арыгыһыттар элбээһиннэрэ сайдыы кэлиититтэн ыла элбээбиттэрэ.
 
Олоххо сайдыы, тупсуу кэлиитэ элбэх уларыйыылары киллэрэриттэн үчүгэйдэрин, үрүҥүн, олоххо туһалаахтарын эрэ талан ылан туһаныы сайдан иһэр омуктан көрдөнөр ирдэбил буолар. (1,65).