Бастакы Дьөппөн нэһилиэгэ (Хаҥалас улууһа): Барыллар ыккардыларынааҕы ураты
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
imagemap |
Кыттааччы:Taya-japanss суруйуутун алҕас угуллубут сиртэн көһөрдүм |
||
43 устуруока:
* [[1732]]—[[1744]] сыллаахтарга [[Тамма тимири уһаарар завода|Тамма үрэххэ тимири уһаарар завод]] үлэлээбитэ.
=== Нэһилиэк территорията, родовой тутула уонна нэһилиэнньэтэ ===
I Дьөппөн нэһилиэгэ 1930 с. ыытыллыбыт оруйуоннааһын иннигэр Илин Хаҥалас улууһугар киирсэрэ. Улуус киинэ – управа Рассолода этэ. 1930 с. ылата икки Дьөппөн уонна Хачыкаат нэһилиэктэрэ Арҕаа Хаҥалас оройуонугар холбоспуттара.
I Дьөппөн нэһилиэгэ Лена өрүс сүнньүгэр Хоточчу, Туһумах хочолорун, тыаҕа Мэндэ үрэх сүнньүн уонна кини салааларын хабар. Ол аата – Дьаҥылы, Боотулуну, Бүүтэҥэ үрэҕин тардыытыттан – Харыйалааҕы, Туоһалааны, Нуочаханы, Тамма үрэҕиттэн Өһөнтүөнү, Таланы, Бэрэгэни, Өттөөҕү, Мыандаланы о.д.а. сирдэри хабыталыыр. Онон кини киэҥ территориялаах улахан нэһилиэктэр ахсааннарыгар киирсэрэ. Арыллаан аахтахха кини территорията 3800-э в. км. буолуо. Ол аата, 20 көс уһуннаах, 2 көс кэриҥэ туоралаах.
==== Нэһилиэк 5 аҕа уустааҕа: ====
1. Солдьороху – кини дьонноро дойдуга да, тыаҕа да олороллоро. Холобур, Григорьевтар (Хаардар), Ефимовтар.
2. Ньэлбэкэ – эмиэ тыаннан, дойдунан тарҕанан олороллоро. Холобур, Туоһалаан Скрябиннар, дойдуга Скрябин Захар, Софрон аймахтара.
3. Күскээн – дойдунан, тыанан тарҕанан олороллоро. Холобур, Дьаҥыл Скрябиннар, дойдуга Федоровтар, Максимовтар, Филипповтар, Марковтар о.д.а.
4. Тыһаҥа – бары Тыһаҥа үрэҕэр уонна Мыандалаҕа, Бэрэгэҕэ, Сыырдаахха олороллоро.
5. Өктөм – кини дьонноро барыта Хоточчуга олороллоро.
Аҕа уустарын аны ийэ уустарыгар арахсаллара. Ол ийэ ууһун дьоно үксэ аймахтыы буолаллара. Холобур, Тыһаҥа аҕатын ууһугар маннык ийэ уустара бааллара:
1. Күрүлэйдэр – Садах үрэҕин баһыгар олорор Дьячковскайдар.
2. Ырыалар – Кыстык эргин олорор Марков аймах.
3. Бурдуктар – Николаев аймах.
4. Ньууччаакаастар – Лебедевтэр о.д.а.
5. Ньэлбэкэлэр – Прокопьевтар, Гаврильевтар, Устиновтар.
6. Солдаттар – Солдатов аймах.
7. Чомугурдар – Мыандала, Өһөнтүкэн, Томтоку Скрябиннар, Петровтар (куймайдар), Пахомовтар (көмөрдөр).
Былыргы сэһэнинэн Тыһаҥаҕа Тыһанай диэн эмээхсин кэлэн олорбут. Кини сэттэ уоллааҕа үһү: Күрүлэй, Бурдук, Ньууча, Ньэлбэкэ, Солдат уонна Чомугур диэн. Итинтэн сэттэ ийэ уустара үөскээбиттэр. Атын аҕа уустара эмиэ итинник ийэ уустарыгар арахсаллар.
Былыр да нэһилиэнньэ учуотун ыраахтааҕы былааһа таҥара дьиэтин үлэһиттэрнэн – аҕабыыттарынан ыыттарар эбит.
Мин I Дьөппөн сельскэй советын секретарынан үлэлии сылдьан райсовет общай отделыгар таҥара дьиэлэринэн оҥоһуллубут улахан халыҥ кинигэлэри көрбүтүм. Онно 1902 с. таҥара дьиэлэрэ бэйэлэрин хабар нэһилиэктэрин нэһилиэнньэтигэр перепись ыыппыттара суруллубут этэ.
Икки Поповтар диэн аҕабыыттар ол кинигэһэ ыалы кэрийэ сылдьан дьону барытын ааттарын, саастарын суруйан испиттэр. Бүтүүтүгэр нэһилиэктэринэн, аҕа уустарынан арааран своднай оҥорбуттар. Ону мин устан ылаттаабытым.
Билигин II Дьөппөҥҥө турар таҥара дьиэтэ Хачыкат таҥаратын дьиэтэ диэн ааттанар. Онно 1902 с. Поповтар үлэлээбиттэр.
Хачыкат таҥаратын дьиэтин 1902 с. ыытыллыбыт I Дьөппөн нэһилиэгин нэһилиэнньэтин перепиһын түмүгэ маннык:
==== Нэһилиэнньэтэ ====
{| class="wikitable"
!№
!Аҕа уустара
!Хаһаайыстыба ахсаана
!Эр дьон
!Дьахтар
!Барыта
|-
|1.
|Солдьороху
|16
|54
|40
|94
|-
|2.
|Ньэлбэкэ
|49
|199
|151
|350
|-
|3.
|Күскээн
|69
|256
|201
|457
|-
|4.
|Тыһаҥа
|67
|262
|204
|466
|-
|5.
|Өктөм
|
|
|
|
|-
|
|I Дьөппөн барыта
|201
|771
|596
|1367
|}
Бу таблицаҕа көстөрүнэн Өктөм аҕатын ууһун (билиҥҥитэ Хоточчу) нэһилиэнньэтин ахсаана суох. Ити Хоточчулар Өктөм таҥаратын дьиэтин обслуживаниетыгар киирэллэрин быһыытынан Өктөм таҥаратын дьиэтэ учеттаабыт буолуохтаах. Өктөм таҥара дьиэтинэн оҥоһуллубут перепиһы мин булан көрбөтөҕүм.
Мантан көстөрүнэн ити бириэмэҕэ I Дьөппөн нэһилиэгэ Хоточчуга суох билиҥҥи I Дьөппөн нэһилиэгин саҕа эбит. 201 хаһаайыстыба, 1367 дууһа. Ити кэмҥэ Хоточчуга быһа тарыйан 50-60 хаһаайыстыба, 300-400 дууһа баара буолуо. Оччоҕо I Дьөппөн нэһилиэгэ барыта 1902 с. 260-ча хаһаайыстыбалаах, 1760-ча нэһилиэнньэлээх эбитэ буолуо. Ити перепись түмүгүнэн Хачыкат, II Дьөппөн нэһилиэктэрин нэһилиэнньэтин ахсаанын эмиэ устан ылбытым.
==== 1902 с. нэһилиэктэринэн нэһилэнньэ ахсаана: ====
{| class="wikitable"
!№
!Нэһилиэктэр
!Хаһаайыстыба ахсаана
!Эр дьон
!Дьахтар
!Барыта
|-
|
|I Дьөппөн (Хоточчута суох)
|201
|771
|596
|1367
|-
|
|II Дьөппөн
|136
|437
|404
|841
|-
|
|Хачыкаат
|266
|858
|740
|1598
|-
|
|Үс нэһилиэк
|563
|2066
|1740
|3806
|}
Мин саныырбынан, нэһилиэнньэ ахсаана ити 1902 с. советскай былаас буолбутун бастакы сылларыгар дөксө элбэх буолта буолуо. Тыа сирдэргэр хас толоон, ходуһа, үрүйэ ахсын дьон олохсуйан олоро сылдьыбыт өтөхтөрө элбэҕинэн сэрэйдэххэ киһи олус элбии сылдьыбыт. Сүөһү ахсаана да билиҥҥитээҕэр быдан элбэх эбит, сир-дойду бары оттонор эбит. Араас туора кыараҕас үрүйэлэр, үрэхтэр эмиэ оттонор эбиттэр. Билигин ол үрэхтэр, алаастар оттоммокко, бүтүннүү сэтирэзн, талах-ыарҕа бүөлүү үүнэн тураллар.
I Дьөппөн нэһилиэгэр улахан баай киһи үөскээбэтэх. Чугастааҕы нэһилиэктэригэр, 1-2 Тыыллымаларга Лепчиковтар, Соловьевтар, Никифоровтар (Тордуо), Нөөрүктээйгэ – Мушников (ылар), Старостин (Урдус), Хачыкаатка – Барашов, II Дьөппөҥҥө – Павлов курдук баайдар суохтар эбит. Кыра, 100-чэкэ сүөһүгэ дылы иитэр сүөһүлэнэ сылдьыбыт баайдар баар буола сылдьыбыттар.
Кэлин, советскай былаас буолуутун саҕана «Улуу Сыһыыга» олохтоох атыыһыт Ньукулай (Иванов Николай Гаврильевич) диэн аныгылыы баай киһи үөскээн сылдьыбыт. Кини хамначчыт эҥин туппатах, кими да атаҕастаабат-баттаабат киһи эбитэ үһү. Хата төттөрүтүн үөрэх, сайдыы тарҕанарыгар баҕалаах эбит. Ол курдук бэйэтин үбүнэн оскуола туттаран, учуутал наймылаһан, оҕолору хомуйан үөрэттэрэ сылдьыбыт. Ол оскуола дьиэтин кэнники нэһилиэк 1934 с. дойдуга көһөрөн киллэрэн туттарбыта (билигин интернат таһыгар турар.)
Нөөрүктээйи баайа Урдус (Старостин) эмиэ советскай былаас буолуон иннинэ үөскээн, улууска кулубалыы сылдьыбыт. Улахан баайа, баттыгаһа суох эбитэ үһү. Бэйэтэ урут быстар дьадаҥы киһи хаартынан сүүйэн, эргинэн байбыт.
Нэһилиэнньэ хаһаайыстыбаннай дьарыга
I Дьөппөн нэһилиэгин дьоно сүнньүнэн сүөһү иитиитинэн дьарыгыраллара. Бурдугу бэрт кыраны сорох ыаллар ыһаллара, онтукаларыттан бэрт дуона суох үүнүүнү ылаллара. Онон сиир бурдуктарын үксүн Амматтан, кэлин Мэҥэ-Хаҥаластан чугастааҕы нэһилиэктэринэн булуналлара. Хортуоппуйу, оҕуруот аһын олох да ыспат этилэр.
Тыаҕа олохтоох дьон үксүлэрэ аһыырдарын бултаан булуналлара. Сайын балыктаан, кыһын куобахтаан о.д.а. булду бултаан. Сорох дьоннор кыттыһан тимир уһааран, болгуо диэн уһааран ылбыт тимирдэрин Дьокуускайга, Аммаҕа тиэйэн бурдукка, таҥаска, чэйгэ-табахха эргитиһэр эбиттэр. Сорох тимир уһааран ылбыт болгуоларынан уһанан араас туттар сэби-сэбиргэли: сүгэни, быһаҕы, суханы, барананы, баһымньыны, хотууру, өтүйэни, кыстыгы о.д.а. дьиэҕэ-уокка туттуллар сэптэри оҥорон атыылыыллара.
Оннук уус Маачах Өндөрөй диэн баара (Афанасьев Андрей), кини Күбүнүгэ олороро. Кэнники колхозтар тэриллибиттэрн кэннэ нэһиилэ советын дьаһалынан колхозтары кэрийэ сылдьан уһанара, араас тыа хаһаайыстыбатын массыыналарын өрөмүөннүүрэ. Колхозтарга киниттэн үөрэнэн уустар баар буолбуттара. Тимири кини көҕүлээһининэн Бүүтэҥэ үрэҕэр Быта диэн сиргэ уһааран ылаллара. Онон Сала, Кубуну дьонноро дьарыгыраллара: Михайловтар – Матвей, Кыһыллаан, Кузьма, Филипп, Василий о.д.а. дьоннор. Сорох дьон таас уматан испиэскэ тааһын Дьокуускайга тиэйэн киллэрэн атыылыыр идэлээхтэрэ. Онон үрэх хаҥас өттүн дьоно (Төҥүргэстэр) уонна Хоточчулар ордук дьарыгырбыттара. Тааһы Хоточчу анныттан өрүстэн таһааран оһох оҥорон уматаллара. Сорохтор, Мэндэ үрэххэ саһаан кэрдэн, үрэх устун уһааран киллэрэн баран, болуотунан Дьокуускайга киллэрэн атыылыыллара үһү.
== Нэһилиэктэн төрүттээхтэр ==
:[[Кириллин Дмитрий Васильевич]] (1927 с. алтынньы 22 к. төр.) — тылбаасчыт, критик, Саха культуратын үтүөлээх үлэһитэ.
|