Таатта улууһа: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Replacing Order_of_Glory.jpg with File:Order_of_Glory_2nd_class.jpg (by CommonsDelinker because: File renamed: File renaming criterion #2: To change from a meaningless or ambiguous name t
Көннөрүү туһунан суруллубатах
60 устуруока:
 
[[Билэ:Таатта границата 2006 004.jpg|right|200px|Таатта улууһугар киирэргэ баар олоҥхоһут]]
'''Таатта''' диэн [[Саха Сирэ|Саха Сирин]] улууһа. Административнай киинэ — [[Ытык-Күөл (Таатта улууһа)|Ытык-Күөл]]. Кулун тутар 25 күн 1930 сылтан төрүттэммитэ. Сирин иэнэ 19,0 〖км〗^(2 ). Киһитин ахсаана 16,3 тыһ. киһи(2016). Киһи ортоку олорор сааһа 30 саас.
 
 
138 устуруока:
|||'''Барыта'''|| || || || ||align="right"|'''17 202'''
|}
 
 
== Устуоруйата ==
 
Историята Таатта, Нохуу, Баайаҕа үрэхтэри, Амма, Алдан өрүстэри баһылааһынтан, территорията быһаарыллан тэриллибит. Сыыйа Таатта сиригэр боотур уустар, баайаҕантайдар, игидэйдэр кэлэн олохсуйбуттар. Олохтоохтор «аҕа ууһа» уонна «ийэ ууһа», баайдар-дьадаҥылар диэн арахсан олорбуттар. Таатта дьоно урут-уруккуттан тимир, мас уустарынан биллэллэрэ. Ол курдук Уус Килэпиир, Уус Кылачыыс, Уус Никииппэр, Уус Торопуун, Уус Уоһук уонна да атыттар.
 
1630 сыллаахха Алданҥа нуучча бастакы сир арыйааччылара баар буолбуттар. 17-с уйэҕэ Таатта сиригэр дьаһааҕы хомуйуу айдаана суох ааспыта. Бас билии сыһыанын толоруу быраап ирдэбилигэр тирэҕэрбитэ. Ити кэмҥэ атыы-тутуу сыһыана сайдыбыта, нүөлсүтүүлээх сир оҥоруутугар олохтоох дьону үөрэппиттэрэ, сиринэн уонна өрүһүнэн сырыы аһыллыбыта. Таатта территориятынан саҥа сири арыйааччылар, научнай чинчийээччилэр Д. Копылов, С. Дежнёв уонна Камчатскай экспедиция чинчийээччилэрэ Г. Майдель, И. Черский, В. Беринг ааспыттара.
 
18-с үйэҕэ Таатта улууһугар православия киэҥник тарҕанан, норуот олоҕор-дьаһаҕар дириҥник киирбитэ. Элбэх часовня, таҥара дьиэтэ тутуллубута. Билигин ол таҥара дьиэлэриттэн Чөркөөх уонна Чычымах диэн дэриэбинэлэргэ ордон хаалбыттар. Православия тарҕаныаҕыттан ыла үөрэхтээһин, искусство, култуура уонна илиинэн уһаныы сайдыбыта.
1912 сыл ахсынньы ый 8 күнүгэр Дьокуускай уобалаһынааҕы управление 416-с нүөмэрдээх быhаарыытынан 1913 сыл тохсунньу ый бастакы күнүттэн Боотуруускай улууhу Таатта уонна Боотурускай диэн 12лии нэһилиэктээх улуустарга араарбыттар. Губернатор бирикээhинэн 1913 сыл тохсунньу ыйын 2-с күнүттэн улуус аҕа баhылыгынан И. Е. Кулаковскай - Оонньуулаах Уйбаан анаммыта. Улуус киининэн Чөркөөх нэhилиэгэ буолбута. ЯЦИК дикретыгар олоҕуран 1930сыл кулун тутар 25 күнүттэн Ытык-Күөл кииннээх Таатта оройуона тэриллибитэ. 1960 сыл олунньу бастакы күнүттэн Таатта уонна Чурапчы оройуона саҥа Алексеевскай оройуон иhигэр киирбитэ. 1965 сыл тохсунньу 27 күнүттэн Таатта оройуонун аата Алексеевскай оройуон диэннэ уларыйбыта.
 
РСФСР Президиумун Верховнай Сэбиэтин укааhынан 1990 сыл атырдьах ыйын алтыс күнүттэн урукку бэйэтин аатыгар уларыйан Таатта оройуона буолбута.
 
== Экономиката ==
Экономиката. Улуус экономикатыгар сүрүн оруолу сылгы-сүөһү ииттии, үүт-эт астааһын ылар. Оҕуруот аһа, хортуоска, бурдук үүннэрэллэр. Улууска коллективнай тэрилтэлэр, агрофирмал ар, бааhынай хаһаайыстыбалар, олохтоох бородууксуйаны оҥорор тэрилтэлэр бааллар.
 
Уопсай тыа хаһаайыстыбатыгар анаммыт сир 86.2 га, итинтэн от оттуур сирэ 47,6% ылар, мэччирэҥ сир 44,4% ылар, бааhына 4,3% ылар, оhорбо 3,7% сири ылар. Бааhыналар нэhилиэктэринэн арахсаллар.
Таатта улууhугар таас чох хостуур сир баар. 1963 сылтан И.В.Николаев салайыытынан Харбалаах диэн агро-бөhүөлэк тутуута саҕаламмыта. 1967 сылтан саҕалаан таас чох хостоон улууhу уонна аттынааҕы улуустары таас чоҕунан хааччайар. Сылга хостонор чоҕо 85-90 тыh.т.
 
Бала5ан ыйын 12 күнүгэр 2014 сылга СПК «Таатта» үүтү уларытан таhаарарга сана аныгы комбинат арыллыыта буолбута. Бырайыак уопсай сыаната 246 мөл.солкуобайы ылбыт.
Биир сыл буолан баран улуус кииҥигэр төрдус көлүөнэ (4G) мобильнай интернет холбонуллубута.
2016 сыл сайыныгар Таатта улууһа 100 сааһа туоларынан сибээстээн, улуус ыһыаҕар оптоволоконнай ситим киллэриллибитэ
Улууска көмө эйгэтэ сайдан иһэр. 3 сыл устата хас даҕаны аныгы сынньалаҥ эргиэн киинэ арыллыбыта: ТЦ «Алдаана», ТЦ «Махтал»,ТЦ «Таатта маркет», ТЦ «Экономъ» уо.д.а. Өссө да эргиэн-тутуу өттунэн сайда турар<ref>“Иллюстрированный атлас Республики Саха: новейшие карты, цифры, факты” / [авт.колл.:С.К.Аржакова(науч. рук.), В.И.Пестерев, В.М.Лыткин и др.], - Якутск : Бичик, 2012 - 232 с. Бэйэ тылбааһа.</ref>.
 
 
 
== Үөрэҕирии ==
143 устуруока ⟶ 168:
 
== Таатта улууһун биллиилээх дьоно ==
: {{Социалистическай Үлэ Геройун Сулуһа тиһиккэ аналлаах}} {{Саха норуодунай аатын Бэлиэтэ тиһиккэ аналлаах}} [[Суорун Омоллоон]] (Сивцев Дмитрий Кононович) (1906—2005)  — Социалистическай Үлэ Геройа, саха норуодунай суруйааччыта.
: [[Билэ:OrderOfGlory1stClass.png|10px]][[Билэ:Order of Glory 2nd class.jpg|10px]][[Билэ:Order of Glory 3rd class.jpg|10px]] [[Петров Дмитрий Ананьевич]] (1921—1971)  — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Албан аат уордьан толору кавалера.
: [[Неустроев Николай Денисович]] (1895—1929)  — саха литературатын төрүттэспит суруйааччылартан биирдэстэрэ, драматург уонна прозаик.
: {{Саха норуодунай аатын Бэлиэтэ тиһиккэ аналлаах}} [[Егорова Анна Ивановна]] (1915—1995)  — саха биллиилээх ырыаһыта, РСФСР норуодунай артыыһа, Саха АССР норуодунай артыыһа.
: [[Эртюков Иннокентий Илларионович]] (1916—1991)  — поэт, тылбаасчыт.
: [[Тарбахов Иннокентий Иннокентьевич]] (1944 төр.)  — биллиилээх асчыт, «Тыгын Дархан» ресторан шеф-повара.
 
== Сигэлэр ==
154 устуруока ⟶ 179:
* [http://naslegy.ru/sakhasire/tatta naslegy.ru: Таатта улууһун нэһилиэктэрэ]
* [http://www.gosspravka.ru/14/027/000000.html gosspravka.ru: Таттинский улус]
 
 
{{Taatta-uluus-geo-stub}}
{{Template:Саха Сирин улуустара}}
[[Категория:Саха сирин улуустара]]
Таатта улууhа
Таатта. Саха Сирин улуустарыттан биирдэстэрэ буолар. Административнай киинэ Ытык кyөл. Кулун тутар 25 күн 1930 сылтан төрүттэммитэ. Сирин иэнэ 19,0 〖км〗^(2 ). Киһитин ахсаана 16,3 тыһ. киһи(2016). Киһи ортоку олорор сааһа 30 саас.
Историята Таатта, Нохуу, Баайаҕа үрэхтэри, Амма, Алдан өрүстэри баһылааһынтан, территорията быһаарыллан тэриллибит. Сыыйа Таатта сиригэр боотур уустар, баайаҕантайдар, игидэйдэр кэлэн олохсуйбуттар. Олохтоохтор «аҕа ууһа» уонна «ийэ ууһа», баайдар-дьадаҥылар диэн арахсан олорбуттар. Таатта дьоно урут-уруккуттан тимир, мас уустарынан биллэллэрэ. Ол курдук Уус Килэпиир, Уус Кылачыыс, Уус Никииппэр, Уус Торопуун, Уус Уоһук уонна да атыттар.
1630 сыллаахха Алданҥа нуучча бастакы сир арыйааччылара баар буолбуттар. 17-с уйэҕэ Таатта сиригэр дьаһааҕы хомуйуу айдаана суох ааспыта. Бас билии сыһыанын толоруу быраап ирдэбилигэр тирэҕэрбитэ. Ити кэмҥэ атыы-тутуу сыһыана сайдыбыта, нүөлсүтүүлээх сир оҥоруутугар олохтоох дьону үөрэппиттэрэ, сиринэн уонна өрүһүнэн сырыы аһыллыбыта. Таатта территориятынан саҥа сири арыйааччылар, научнай чинчийээччилэр Д. Копылов, С. Дежнёв уонна Камчатскай экспедиция чинчийээччилэрэ Г. Майдель, И. Черский, В. Беринг ааспыттара.
18-с үйэҕэ Таатта улууһугар православия киэҥник тарҕанан, норуот олоҕор-дьаһаҕар дириҥник киирбитэ. Элбэх часовня, таҥара дьиэтэ тутуллубута. Билигин ол таҥара дьиэлэриттэн Чөркөөх уонна Чычымах диэн дэриэбинэлэргэ ордон хаалбыттар. Православия тарҕаныаҕыттан ыла үөрэхтээһин, искусство, култуура уонна илиинэн уһаныы сайдыбыта.
1912 сыл ахсынньы ый 8 күнүгэр Дьокуускай уобалаһынааҕы управление 416-с нүөмэрдээх быhаарыытынан 1913 сыл тохсунньу ый бастакы күнүттэн Боотуруускай улууhу Таатта уонна Боотурускай диэн 12лии нэһилиэктээх улуустарга араарбыттар. Губернатор бирикээhинэн 1913 сыл тохсунньу ыйын 2-с күнүттэн улуус аҕа баhылыгынан И. Е. Кулаковскай - Оонньуулаах Уйбаан анаммыта. Улуус киининэн Чөркөөх нэhилиэгэ буолбута. ЯЦИК дикретыгар олоҕуран 1930сыл кулун тутар 25 күнүттэн Ытык-Күөл кииннээх Таатта оройуона тэриллибитэ. 1960 сыл олунньу бастакы күнүттэн Таатта уонна Чурапчы оройуона саҥа Алексеевскай оройуон иhигэр киирбитэ. 1965 сыл тохсунньу 27 күнүттэн Таатта оройуонун аата Алексеевскай оройуон диэннэ уларыйбыта.
РСФСР Президиумун Верховнай Сэбиэтин укааhынан 1990 сыл атырдьах ыйын алтыс күнүттэн урукку бэйэтин аатыгар уларыйан Таатта оройуона буолбута.
Экономиката. Улуус экономикатыгар сүрүн оруолу сылгы-сүөһү ииттии, үүт-эт астааһын ылар. Оҕуруот аһа, хортуоска, бурдук үүннэрэллэр. Улууска коллективнай тэрилтэлэр, агрофирмал ар, бааhынай хаһаайыстыбалар, олохтоох бородууксуйаны оҥорор тэрилтэлэр бааллар.
Уопсай тыа хаһаайыстыбатыгар анаммыт сир 86.2 га, итинтэн от оттуур сирэ 47,6% ылар, мэччирэҥ сир 44,4% ылар, бааhына 4,3% ылар, оhорбо 3,7% сири ылар. Бааhыналар нэhилиэктэринэн арахсаллар.
Таатта улууhугар таас чох хостуур сир баар. 1963 сылтан И.В.Николаев салайыытынан Харбалаах диэн агро-бөhүөлэк тутуута саҕаламмыта. 1967 сылтан саҕалаан таас чох хостоон улууhу уонна аттынааҕы улуустары таас чоҕунан хааччайар. Сылга хостонор чоҕо 85-90 тыh.т.
Бала5ан ыйын 12 күнүгэр 2014 сылга СПК «Таатта» үүтү уларытан таhаарарга сана аныгы комбинат арыллыыта буолбута. Бырайыак уопсай сыаната 246 мөл.солкуобайы ылбыт.
Биир сыл буолан баран улуус кииҥигэр төрдус көлүөнэ (4G) мобильнай интернет холбонуллубута.
2016 сыл сайыныгар Таатта улууһа 100 сааһа туоларынан сибээстээн, улуус ыһыаҕар оптоволоконнай ситим киллэриллибитэ
Улууска көмө эйгэтэ сайдан иһэр. 3 сыл устата хас даҕаны аныгы сынньалаҥ эргиэн киинэ арыллыбыта: ТЦ «Алдаана», ТЦ «Махтал»,ТЦ «Таатта маркет», ТЦ «Экономъ» уо.д.а. Өссө да эргиэн-тутуу өттунэн сайда турар.
Туттуллубут литература:
“Иллюстрированный атлас Республики Саха: новейшие карты, цифры, факты” / [авт.колл.:С.К.Аржакова(науч. рук.), В.И.Пестерев, В.М.Лыткин и др.], - Якутск : Бичик, 2012 - 232 с. Бэйэ тылбааһа.