Үс кут: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Xaahax (ырытыы | суруйуу)
Көннөрүү туһунан суруллубатах
Xaahax (ырытыы | суруйуу)
Тупсарыы
1 устуруока:
'''Үс кут''' диэн киһи хамсаныылары оҥорор өйө-санаата тус-туспа арахсыылара ааттанар.
Сахалар кут-сүр үөрэхтэрин баһылаан, олоххо туһалааҕын сыаналаан өйдөрүн-санааларын тупсараллар.
 
Олохпут остуоруйатын ситэ билбэт буолуубутбилбэппит саҥа үөскээбит омуктарга баһыттарар, кинилэри ордугургуур санааҕа киллэрэр. Уһун үйэлээх омуктар олохторун үөрэҕэ ордук элбэх, баай буоларын ситэ сыаналааһын өссө да олохсуйа илик. Аҥардастыы үөрэҕи-билиини баһылааһын, салгын куту сайыннарыы, эти-сиини эрчийэн, үөрүйэх буолууну суох оҥорон кэлтэй сайдыылаах, туруга суох өйдөөх-санаалаах киһини үөскэтэр.
 
Бары сир үрдүгэр баар таҥара үөрэхтэрэ сахалар үчүгэйулахан киһи, улаханүчүгэй киһи буолуу үөрэхтэриттэн үөскээн, тэнийэн тахсыбыттар. Арай олох суолун биир кэмигэр күүстээх диктатура үөскээһинэ бу таҥара үөрэхтэрин олус күүһүрдэн, улаатыннаран уонна киэҥ сирдэргэ тарҕатан кэбиспит. Кэлин кэмҥэ сахалар мөлтөөн, аҕыйаан, сүрүн үлэлэрин, тимири уһаарары уонна уһанары нууччаларга былдьатаннар ойууннарын, уустарын үөрэхтэрэ эмиэ мөлтөөтө.
 
Саха дьонун тус-туспа араартааһын, бытарытыы салҕанан бара турар. Саха дьонугар саҥа таҥараны «айыы үөрэҕин» cоҥнооһун итэҕэлбитин өссө мөлтөтөр, сахалар бэйэлэрэ ыһыллалларыгар төрүөт буолар. Бу үөрэх былыргы таҥарабыт үөрэҕин үрэйэр, алдьатар аналлаах буолара биллэн эрэр.
21 устуруока:
Былыргы сахалар киһи этэ-сиинэ уонна үс кута тус-туспалар диэн эппиттэрин биһиги билигин дакаастыахпытын наада. Ол дакаастабылларбытын киһи этэ-сиинэ уонна үс куттара, ол аата өйө-санаата, бэйэ-бэйэлэрин кытта туох тутулуктаах, сибээстээх эбиттэрин булууттан саҕалыахпыт.
 
Киһи эти-сиинин ханнык баҕарар өттүн кыратык даҕаны дэҥнээтэҕинэ сонно тута ыарыы үөскээн өйүгэр-санаатыгар тиийэ тарҕанар. Бу ыарыы төһө күүстээҕэ дэҥнэнии төһө улаханыттан быһаччы тутулуктаах. Хайа баҕарар тарбаҕын дэҥнээтэҕинэ киһи ыарыытыттан сонно тута ханнык эрэ көмүскэнэр эбэтэр куотар хамсаныыны оҥоро охсор. Ыарыы диэн киһи этэ-сиинэ өйүн-санаатын кытта сибээһэ, тутулуга буолар. Ол иһин ыарыы киһи этигэр-сиинигэр үөскээн баран өйүгэр-санаатыгар быһаччы дьайыыны оҥорор. Kиһи этэ-сиинэ өйүн-санаатын кытта сибээһин сүтэрдэҕинэ киһи ыарыыны билбэт буолар. Былыргы ойууннар эттэрэ ыалдьарын билбэт турукка киирэллэрэ элбэх кэпсээннэргэ суруллубуттар.
 
Сахалар өйдөбүллэринэн киһи этэ-сиинэ буор кутун кытта бииргэ сылдьар. Ол иһин киһи этигэр үөскээбит ыарыы сонно тута кини өйүгэр-санаатыгар тарҕанан тиийэ охсор. Ыарыыттан көмүскэнээри киһи олус түргэн хамсаныылары тугу да толкуйдуу турбакка эрэ оҥорор. Бу хамсаныылар киһи этигэр-сиинигэр иҥэн сылдьар курдуктар. Kиһи ыарыыттан көмүскэнэр быһаччы хамсаныылара уонна ыарыы туһунан өйдөбүллэрэ мунньустаннар буор кут өйүн-санаатын үөскэтэллэр. Бу өй-санаа киһи этин-сиинин баһылаан сайыннаран истэҕинэ эмиэ сайдан, күүһүрэн иһэр. Киһи элбэхтик хамсанан дьарыктанан истэҕинэ этэ-сиинэ сайдар, ыарыыны тулуйар буолара биллэрдик эбиллэр.
27 устуруока:
Kыра оҕо этэ ыалдьырыттан ордук саллар, куттанар буоллаҕына, улахан киһи ыарыы туохтан үөскүүрүн билэр, өйө-санаата күүстээх, ол иһин тулуйар күүһэ улаатан биэрэн иһэр.
 
Былыргылар быһааралларынан ийэ кут буор куттуун бииргэ сылдьаллар. Ийэ кут өйдөбүллэрэ оҕоҕо ийэтиттэн үтүктэн үөрэнии көмөтүнэн быһаччы бэриллэллэр. Ийэ кут өйдөбүллэрэ хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйар өйдөбүллэртэн үөскүүллэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтэ өссө өйдөөбөт кэмигэр төрөппүттэрин үтүктэн үөрэммит үгэстэрэ уонна саҥаны билиилэрэ бары хомуллан ийэ куту үөскэтэллэр. Ийэ кут төрүт өй-санаа буолар. Ыксаллаах кэмнэргэ эбэтэр туохха эмэ түбэһэн киһи өйө көтөн ылар кэмнэригэр эбэтэр итирдэҕинэ киһини олохсуйбут үгэс өйдөбүллэринэн туһанан, быһаччы ийэ кута салайар. Ол иһин киһи бэйэтин илэ өйүгэр, салгын кутугар киирэн өйдөннөҕүнэ тугу итирэ сылдьан оҥорбутун өйдөөбөт түгэннэрэ баар буолалларбааллар.
 
Салгын кут оҕо мэйиитэ улаатан, өйө-санаата эбиллэн иһиититтэн үөскүүр. Оҕо бэйэтэ тугу оҥорбутун билэрбилэриттэн, умнубат буолуутуттанумнубатыттан саҕаланан сайдан барар. Киһи салгын кута сайыннаҕына тугу барытын толкуйдаан, үөрэх-билии этиитинэн оҥорор буолар. Салгын кут сайыннаҕына эрэ киһи киһилии өйдөөх-санаалаах буолууну баһылыыр. Сахалар ону былыргыттан билэн киһилии киһи диэн өйдөбүлү киэҥник туттар эбиттэр. Суруйааччылар Николай Якутскай, Дмитрий Таас, Далан киһилии киһи буолуу диэн өйдөбүлү бэйэлэрин суруйууларыгар элбэхтик тутталлар.
 
Киһи өйө-санаата сайдан иһиитэ биллэр бэлиэлэрдээх үс таһымҥа арахсар:
 
1. Буор кут таһыма. Буор кут таһыма кыһыл оҕо өйүн-санаатын таһыма буолар. Оҕо сытар, аһыыр. Ыарыйдаҕына эбэтэр туга эмэтэ табыллыбатаҕына, ытыыр, үчүгэй буоллар эрэ утуйар. Өй-санаа бу таһыма хамсаныылартан үөскүүр уонна үөрүйэхтэри үөскэтэр. Оҕо улаатан хамсаныылара төһө уустугуран иһэллэр даҕаны буор кут өй-санаата эмиэ эбиллэн иһэр. Буор кут төрөппүттэриттэн оҕолоругар бэриллэн иһэр.
 
2. Ийэ кут таһыма. Саха дьоно оҕо өйө сайдан иһиитин бэйэлэрэ билэр «өйдөөх» кыылларыгар тэҥнииллэр. Ийэ кут өйүн-санаатын сайдыытын таһыма кыыл өйүн таһыма буолар. Ат өйө үс саастаах оҕо өйүгэр тэҥнэнэр, онтон ыт өйө - биэс саастаах оҕо саҕа өйдөөх диэн этэллэр. Өйү-санааны маннык араарыы уонна оҕо бэйэтин толкуйдуур өйө-санаата 5 эбэтэр 6 сааһыттан сайдан барыыта өй-санаа тус-туспа төрүттэрдээхтэрин быһаарар. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэтин, төрөппүттэрин үтүктэн, көрөн үгэстэргэ үөрэнэр кэмэ ийэ кут урутаан сайдыытын, онтон салгын кут үөскүүрүн арааран чуолкайдыыр.
41 устуруока:
Төрөппүттэр тугу үчүгэй дииллэрин оҕолоро элбэхтэ хос-хос хатылаан оҥорор буолан, бу өйдөбүллэр үгэскэ кубулуйан оҕо өйүгэр мунньуллан иһэллэр. Маннык үгэс буолбут өйдөбүллэртэн ийэ кут өйө-санаата үөскүүр. Ол курдук үгүстүк хатыланар, куруук туттуллар өйдөбүллэр кэнникинэн уһуннук толкуйдаабакка эрэ оҥоруллар үгэс буолан хаалаллар. Ол аата, ийэ кут киһини салайыыта диэн үгэс буолбут өйдөбүллэринэн салайыныы буолар. Киһи уһун олоҕун устата үгэс буолар өйдөбүллэр эмиэ элбээн мунньуллан иһэллэр. Бу өйдөбүллэр ийэ кут өйө-санаата бытааннык да буоллар эмиэ сайдан иһэрин бэлиэтииллэр.
 
3. Салгын кут таһыма. Оҕо 5 эбэтэр 6 сааһыттан саҕалаан тугу оҥорбутун, көрбүтүн-истибитин умнубат, өйдүү сылдьар буолан барар. Бу кэмтэн саҕалаан киниэхэ салгын кута сайдан, бэйэтин өйүн¬-санаатын үөрэх-билии, сокуоннар, быраабылалар этиилэринэн салайынар буолар. Салгын кут төһө баҕарар сайдыан сөп, сайдыытын муҥура билигин букатын биллэ илик.
 
Киһи сайдан барыыта аан маҥнай буор куту эрчийииттэн, онтон ийэ куту иитииттэн-үөрэтииттэн саҕаланан баран салгын куту сайыннарыы буолуохтаахбуолар. Киһи үгүстүк хатыланар, куруук туттуллар өйдөбүллэрэ эмиэ ууруллан иһэр буоланнар, үгэскэ кубулуйаллар. Үгэскэ кубулуйбут өйдөбүллэри киһи быһа, толкуйдуу, быһаара сатаабакка эрэ олоҕун ханнык баҕарар кэмигэр ылан туһаммытынан барар. Ол иһин киһи олоҕор ордук суолталаах үөрэҕи ылынар кэминэн ийэ кута сайдан иһэр кэмин ааҕыахха наада. Оҕо кыра эрдэҕиттэн 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри үөрэммит үгэстэрэ кини өйүн-санаатын төрүтүнэн, ийэ кутунан буолаллар.
 
Оҕо кыра эрдэҕинэ хайдах иитиллибитэй, үөрэтиллибитэй даҕаны олоҕун устата өйө-санаата тосту уларыйбат, ол курдук сылдьар. Ийэ кут өйө-санаата ыл да уларыйа охсубат, туох эмэ уларыйыы тахсыыта саҥа үгэс уһун кэмҥэ үөскээн олохсуйдаҕына эрэ ситиһиллэр. Былыргы сахалар ити үөрэҕи дириҥник билэллэрин бэлиэтинэн эдэр киһини билиэхтэрин баҕардахтарына кини төрүттэрин ыраахха диэри ырытаннар, оҕолорун ханнык өйгө-санааҕа үөрэппиттэрин билэллэрин ааҕыахха сөп.
49 устуруока:
Билигин Аан дойду үрдүнэн сахалар кут-сүр үөрэхтэрин курдук үөрэх суох. Саха дьоно былыр-былыргыттан киһи бэйэтин уонна кини өйүн-санаатын туһунан муспут үөрэхтэрэ барылара кут-сүр үөрэҕэр түмүллэ сылдьаллар. Арай бу үөрэҕи кэнники кэмҥэ күүһүлээн туран умуннара сатааһыннарын түмүгэр үгүс өттө умнуллан, сайдан иһиитэ суох буола бытааран хаалла.
 
Кут-сүр үөрэҕин үөрэтэн, баһылаан уонна сайыннаран дьоҥҥо тиэрдээччилэр ойууннар буолаллара биллэр. Сахалар кут-сүр үөрэҕин олохсуйбут үгэстэргэ уонна үөрүйэхтэргэ кубулутаннар уһун үйэлэр тухары атын омуктардааҕар ордук кытаанахтык тутуспут буоланнар, былыргы өлөрсүүлээх, алдьатыылаах үйэлэргэ эстэн, сүтэн, симэлийэн хаалбаккалар баччаҕа, сүүрбэһис үйэни бүтэрэн саҥа үйэҕэ, үһүс тыһыынча сылларга тиийэн кэллэхтэрэ. Остуоруйа дааннайдара бигэргэтэллэринэн былыргы сахалар хунн омуктары кытта бииргэ олорбуттар. Атын хунн уонна кинилэри кытта оччотооҕу кэмҥэ бииргэ олорбут үгүс омуктар билигин ааттара эрэ ордон хаалбытын остуоруйа үөрэҕиттэн эрэ билэргэ тиийэбит, онтон биһиги сахалар кут-сүр үөрэҕин кытаанахтык тутуспут буоламмыт билигин да баарбыт.
 
Бэйэлэрин үөрэхтэрин сурукка киллэрэн үйэтитэр кыахтара суох буолан сахалар кэнники түөрт сүүсчэкэ сыл устата кут-сүр үөрэҕин бэйэлэрин өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэрэн, көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ биэрэн бу кэмҥэ тиийэ аҕаллылар. Кэлин иччилэри, ойууннары итэҕэйбэт кэм кэлэн кут-сүр үөрэҕин букатыннаахтык умнуннаран кэбиһэ сыстылар. Билигин Аан дойду үрдүнэн сайдан иһэр өй-санаа туһунан үөрэхтэр сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ дьон олоҕор уонна өйдөрүгэр-санааларыгар чахчы сөп түбэһэрин дакаастаан эрэллэр. Киһи өйүн-санаатын үөрэтии кут-сүр үөрэҕиттэн тирэх ылан салгыы сайдара кыаллыан сөп. (1,77).