Үрүҥ уонна хара: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Көннөрүү туһунан суруллубатах |
Тупсарыы |
||
3 устуруока:
Сахалар Айылҕа диэн өйдөбүллэрэ олус киэҥ. Бу өйдөбүлгэ киһини туох тулалыыра, киһи тугу билэрэ-көрөрө барылара киирсэллэр, ол иһигэр киһи бэйэтэ эмиэ киирэ сылдьар. Kиһи бэйэтэ Айылҕа биир чааһа буолар. Сахалар киһини бэйэтин «Айылҕа оҕото» диэн ааттыыллар, айылҕаттан кыраларын билинэллэр.
Айылҕа тыынар-тыыннаахтара, үөннэрэ-көйүүрдэрэ, отторо-мастара бука барылара тэҥнэһии сокуонугар олоҕуран бэйэ-бэйэлэриттэн олус күүстээх тутулуктаахтар. Бу тэҥнэһии сокуонун тутулуктара Айылҕа аан маҥнай үөскүөҕүттэн ыла олус уһун кэмҥэ сайдан кэлбиттэр. Бу тутулуктар Айылҕа ханнык эмэ көрүҥэ суох буоллаҕына эбэтэр уларыйдаҕына атыттара эмиэ уларыйалларын хааччыйар. Ханнык эмэ көрүҥ хайа баҕарар өттүн диэки: элбээн дуу, аҕыйаан дуу эбэтэр үрдээн дуу, намтаан дуу, итийэн дуу, тымныйан дуу уларыйдаҕына, атын, тутулуктаах өрүттэрэ ити уларыйыыны оннугар түһэрээри эбэтэр сөп түбэһээри эмиэ хамсааһыннара саҕаланар. Сахалар бу Айылҕа тэҥнэһиитин сокуонун былыр-былыргыттан билэн бэйэлэрин олохторугар туһаналларын бэлиэтинэн уһун үйэлэрин тухары үөрэтэн туһаммыт үөрэхтэрэ, «Айыыны оҥорума» диэн үөрэх буолар. Бу үөрэх ыйыытынан киһи оҥорор ханнык баҕарар быһыыта барыта кэмнээх-кэрдиистээх, хайа да өттүгэр «Аһара барыма» диэн бобор-хаайар күрүөлээх. Аһара бараары гыммыт, урут дьоҥҥо биллибэти, саҥаны оҥорор киһини «Айыыны оҥорума» диэн сэрэтэн, көннөрөн биэрэллэр.
Айылҕаҕа сырдык уонна хараҥа утарыта турар өйдөбүллээхтэр. Хараҥа түүн кэнниттэн үрүҥ күн тахсан сири-дойдуну сандаарыччы сырдатыыта, дьоҥҥо өй-санаа уһуктуутун, үлэ-хамнас, кыайыы--хотуу кэлиитин бэлиэтиир көстүүнэн буолар уонна дьон сырдыкка, үчүгэйгэ тардыһыыларын көрдөрөр бэлиэнэн уһун үйэлэр тухары ааҕылла сылдьар. Бу быһаарыылар хаһан даҕаны уларыйбаттар. Киһи хараҕа хараҥаҕа куһаҕаннык көрөрө хаһан даҕаны тупсар кыаҕа суоҕунан хараҥа, хара дьүһүн хаһан баҕарар куһаҕан буолар.
15 устуруока:
Дьон бары бэйэлэрин үйэлэригэр өйдөөн-санаан туран оҥорор оҥоруулара барылара икки өрүттээх буолан тахсаллар. Биир өттө дьоҥҥо, бэйэ дьонугар, аймахтарыгар үчүгэйи, үйэлээҕи, туһалааҕы оҥоруу, дьон олоҕо сайдыы диэки сыҕарыйарыгар көмөлөһүү, онтон атын өттө бэйэтигэр эрэ үчүгэйи оҥостоору атын дьоҥҥо куһаҕаны да оҥоруу буолар. Киһи оҥорор дьыалаларын барыларын куһаҕан уонна үчүгэй диэн араардахха бу икки өрүккэ сөп түбэһэллэр.
Сахалар былыргы кэпсээннэригэр уонна билигин баар да кырдьаҕастар айыы диэн тылы икки өйдөбүллээн тутталлара бэлиэтэнэр. Куһаҕаны да, үчүгэйи да оҥоруу иккиэн айыылар диэн ааттаналлар.
Сахалар былыргы итэҕэллэринэн
Айыы өйдөбүлүн маннык быһаарыыта киһи олоҕун устата оҥорор дьыалаларыгар ураты сөп түбэһэр. Киһи олоҕо үчүгэйи оҥоруу уонна куһаҕаны оҥоруу икки ардыларынан баран иһэр. Манна үчүгэйи оҥоруу элбэх буолан баһыйдаҕына, дьон олоҕо сайдыы, үчүгэй диэки сыҕарыйан барар, онтон куһаҕаны оҥоруу элбээтэҕинэ, сайдыы төннөр, кэннинэн кэхтэр.
| |||