Ырытыы:Долохуна

Долохоно (лат. Crateagus dahurica нууч. Боярышник даурский) сэбирдэҕэ суох кыстыыр бөдөҥ талах эбэтэр намыһах мас. Хос ааттара: ньалыкта, майааһынньык.

Үүнэр сирэ

Долохоно Саха сирин хотугу кэтирээһинин 66° дылы тайаан сытар, Красноярскай кыраайга, Амур өрүс тардыытыгар тарҕанан үүнэр. Бу сырдыгы сөбүлүүр, курааны син тулуйумтуо талах буолан, орто сииктээх тиит, хатыҥ, сороҕор харыйа ойуур ырааһыйатыгар, саҕатыгар тарҕанар. Өрүс кытылын, атын талахтары кытта хойуу иһириккэ табыллан үүнэр, өлгөмнүк астанар.

Морфологията

Долохоно үрдүгэ тыаҕа 0,7-1,5 м, өрүс хочотугар 3-5 м кэриҥэ. Лабаата хараҥа кыһыллыҥҥы хатырыктаах, уһун сытыы төбөлөөх иннэлээх. Сэбирдэҕэ судургу, клыгас туураттан ытаһалыы кэтирээн тахсар, төбөтүгэр уһуктуу синньиир, 2 кырыытыттан 3-4 салбахтаах, кэтит ньолбоҕор, сыгынньах, сороҕор сэдэх түүлээх. Суончуктуҥу дьукаах сибэккигэ элбэх маҥан сибэкки хойуутук кэрэлээн олорор. Сибэкки тула 5 чааскы сэбирдэхтээх, 5 маҥан сыстыспатах эминньэхтээх. Тычинката 10, соҕоччуга 1. Куоппаһын хаата кыһыллыҥы өҥнөөх. Аһа-уҥуохтуйбут үстүү сиэмэлээх төгүрүк, сороҕор ньолбоҕор, кыһыллыҥы-араҕас отон. Отон этэ бурдуктуҥу куураҕас. Долохоно үнүгэһэ ыам ыйын 10 күнүттэн көппөйөр, сэбирдэҕэ ыам ыйын бүтүүтэ тыллар. Бэс ыйын иккис аҥарыттан саҕалаан, уонча хонук устата сибэккилиир. Атырдьах ыйын бүтэһигэр-балаҕан ыйын саҥатыгар отоноситэр. Бу кэмҥэ долохоно сэбирдэҕэ саһарар, кытарар. Ити курдук эгэлгэ-дьэрэкээн өҥнөөх сэьирдэҕэ балаҕан ыйын нь- күнүгэр дылы турар, онтон сыыйа-баайа түспүтүнэн барар. Сороҕор алтынньыга дылы сэбирдэҕин тобоҕо бөлкөйгө баар буолар. Долохоно сибэккитин сахсырҕа, лыах о.д.а үөн-көйүүр куоппаһырдар. Отон уҥуохтуйбутун хахтаах сиэмэтин ханнык баҕарар көтөр, ордук чыычаах бииһэ, хомуйан сиир. Бу долохоно саҥа сиргэ тарҕанарыгар улахан суолталаах. Сиэмэттэн үүммүт бөлкөй силиһинэн тарҕанар, саҥаттан-саҥа сири сабардаан барар.

Химическэй састааба

Долохоно отонугар саахардар, флавоноидтар, сапониннар, гликозидтар, фитостериннар, каротин, холин, дубильнай веществолар, лимоннай, яблочнай, виннокаменнай, аскорбиновай, о.д.а органическай кислоталар бааллар, сиэмэлэриэгэр амигдалин уонна эфирдээх арыылар булуллубуттар. Сибэккилэриэгр флавоноидтар, сапониннар, эфирдээх арыылар (1,5%), кратегусовай, хлорогеновай, кофейнай уо.д.а кислоталар, гиперозид бааллар. Саха сиригэр долохоно химическэй састааба үөрэтиллэ илик. Арай А.Д. Егоров көрдөрүүлэринэн сэбирдэхтэригэр кураанах ыйааһыныгар 409-584 мг/% С битэмииннээҕэ биллэр. Онтон А.А. Макаровтаах чинчийбиттэринэн долохоно сэбирдэхтэригэр, лабааларыгар уонна отонугар кыра флавоноидтар булуллубуттар.

Медицинаҕа туттуллуута

Долохонону научнай медицинаҕа сүрэх араас ыарыыларын эмтииргэ туттуллар. Долохоно препараттара киһи этигэр-хааныгар үгүс өрүттээхтик сабыдыаллыыллар: артериальнай хаан баттааһынын намтаталлар, сүрэх тэбиитин бэрээдэктииллэр, бобордуу дьайаллар, ордук күөх хорук уонна мэйии тымырдарыгар, хаан холестеринын таһымын намтаталлар, үөс тахсыытын күүһүрдэллэр. Ол иһин долохоно сибэккитин, отонун көөнньөһүгүн, оргутуллубут уутун сүрэх үлэлээһинэ кэһиллиитигэр, ангионеврозка, мерцательнай аритмияҕа, тахикардияҕа, стенокардияҕа, гипертонияҕа, аторосклерозка, утуйбат буолууга, климакс кэмигэр иһэргэ аныыллар. Үксүгэр долохоно бэлэм настойкатын эбэтэр экстрагын аптекаттан ылан тутталлар. Долохоно препаратын быраас сүбэтинэн уонна хонтуруолунан туттуолуохтаах. Утуйбат буолууга, сүрэх невроһугар долохоно уонна валериана холободоһуктара бэркэ дьайаллар. Долохоно препараттара, ойоҕос куһаҕан дбайыылара суоҕун иһин, дозаны тутуһан уһуннук иһиэххэ сөп.

Народнай медицинаҕа

Народнай медицинаҕа долохоно отонун уонна сибэккитин былыр-былыргаттан утуйбат буолууга, аҕалыырга, соҕуо ыарыытыгар, сүрэх битигирииригэр, сөтөллөргө, ньиэрбэ күүрүүтүгэр уонна астманы уоскутарга тутталлар. Өссө сүһүөх ыарыытыттан (ревматизм) соллурҕаан сүрэх ыалдьарыттан иһэргэ, ис-үөс ыарыытыгар, таттарар ыарыыга, уопсай туругу тупсарарга иһэллэр уонна кутталлаах искэн тахсарын буойар дьоҕурдаах. Долохоно аччык искэ иһэллибэт. Эмкэ үчүгэйдик хатырыллыбыт сибэккитин, сиппит отонун туһаналлар. Итинэ тэҥэ долохоно отонун да, сэбирдэҕин да витаминнаах араас утах, оттон сиппит отонун барыанньа,сироп оҥорорго туһаныахха сөп.