Кумык тыла: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Көннөрүү туһунан суруллубатах
Modun (ырытыы | суруйуу)
Көннөрүү туһунан суруллубатах
1 устуруока:
{{Language
|name = Кумык
|nativename = Къумукъ тил/qumuq til
|states = [[Арассыыйа]]
|region = [[Дагестаан]], [[Чечня]], [[Хотугу Осетия]]
|ethnicity = [[Кумыктар]]
|speakers = 426,212<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab6.xls Перепись населения-2010]</ref>
|date=2010 census
|familycolor = Altaic
|fam1 = [[Түүр тыллара]]
|fam2 = [[Кыпчак тыллара|Кыпчак]]
|fam3 = Кыпчак-Куман
|fam4 =
|nation = {{Flag|Russia}}
*{{Flag|Dagestan}}
|script = [[Кириллица|Кирииллиссэ]] and [[Латыын алпабыыта|Латыын]]
| ГОСТ 7.75–97 = кум 349
|iso1 =
|iso2 = kum
|iso3 = kum
|glotto=kumy1244
|glottorefname=Kumyk
}}
'''Кумык тыла''' (бэйэлэрин тылларынан: къумукъ тил) — [[кумыктар]] тыллара. [[Дагестаан|Дагестааҥҥа]], [[Чэчиэн өрөспүүбүлүкэтэ|Чэчиэн өрөспүүбүлүкэтин]] хоту өттүгэр, [[Хотугу Осетия]] Моздок оройуонугар тарҕаммыт. [[Түүр тыллара|Түүр тылларын]] кыпчаак бөлөҕөр киирэр (карачай-балкаар, [[ногаай тыла|ногаай]] уо.д.а. тыллары кытта). Саҥарар дьонун ахсаана 450—500 тыһыынча киһи.
 
Кумык тыла — [[Дагестаан]] алта «литератууралаах тылларыттан» биирдэстэрэ. [[XIX үйэ]] саҕалыытыгар дылы кумык тыла хотугу Дагестаан лингва-франка (омуктар ыккардыларыгар туттуллар) тыла этэ.
 
== Фонология ==
Кумык алпабыыта:
{| class="wikitable" style=text-align:center
|+ Кумык бүтэй дорҕооннор
|-
! !! colspan="2" | [[Инники дорҕоон|Инники]]
! colspan="2" |[[Кэнники дорҕоон|Кэнники]]
|-
! [[Сабыылаах дорҕоон|Сабыылаах]]
|и [i]
|уь [y]
|ы [ɯ]||у [u]
|-
! [[Орто дорҕоон|Орто]]
|e [e]
|оь [ø]
| colspan="2" | o [o]
|-
![[Аһаҕас дорҕоон|Аһаҕас]]
| colspan="2" |ә [æ]
| colspan="2" |a [a]
|}
{| class="wikitable" style=text-align:center
|+Kumyk consonants
! colspan="2" |
![[Labial consonant|Labial]]
![[Dental consonant|Dental]]
![[Lateral consonant|Lateral]]
![[Palatal consonant|Palatal]]
![[Velar consonant|Velar]]
![[Uvular consonant|Uvular]]
![[Glottal consonant|Glottal]]
|- align="center"
! rowspan="2" |[[Stop consonant|Plosive]]
!<small>voiceless</small>
|п [p]
|т [t]
|
|
|к [k]
|къ [q]¹
|
|- align="center"
!<small>voiced</small>
|б [b]
|д [d]
|
|
|г [ɡ]
|къ [q̬]²
|
|- align="center"
! rowspan="2" |[[Fricative consonant|Fricative]]
!<small>voiceless</small>
|ф [f]
|c [s]
|
|ш [ʃ]
|
|x [χ]
|гь [h]
|-
!<small>voiced</small>
|в [β]
|з [z]
|
|ж [ʒ]
|
|гъ [ʁ]
|
|- align="center"
! rowspan="2" |[[Affricate consonant|Affricate]]
!<small>voiceless</small>
|
|
|
|ч [tʃ]
|
|
|
|- align="center"
!<small>voiced</small>
|
|
|
|дж [dʒ]
|
|
|
|- align="center"
! colspan="2" |[[Nasal consonant|Nasal]]
|м [m]
|н [n]
|
|
|нг [ŋ]
|нг ([ɴ])
|
|- align="center"
! colspan="2" |[[Liquid consonant|Liquid]]
|
|p [r]
|л [l]
|
|
|
|
|- align="center"
! colspan="2" |[[Approximant consonant|Approximant]]
|
|
|
|й [j]
|
|
|
|}
*¹- in the middle and at the end of words къ voiceless
*² - at the beginning of words къ voiced
<ref>{{Cite book|title=Levitskaïa|year=1997}}</ref>
 
А а Б б В в Г г Гъ гъ Гь гь Д д Е е Ё ё Ж ж З з И и Й й К к Къ къ Л л М м Н н Нг нг О о Оь оь
 
== Суруга ==
П п Р р С с Т т У у Уь уь Ф ф Х х Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь Э э Ю ю Я я
=== Латыын алпабыыта (1927–1937) ===
[[File:Kumyk alphabet 1935.JPG|thumb|250px|Kumyk alphabet from newly introduced Latin school book (1935).]]
{| style="font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B b
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | C c
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ç ç
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | E e
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | F f
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ƣ ƣ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | H h
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I i
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | M m
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ŋ ŋ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ɵ ɵ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Q q
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ş ş
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | T t
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | W w
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | X x
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Y y
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ƶ ƶ
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь
|
|
|
|
|
|
|
|}
 
 
=== Кирииллиссэ (1937 - билингнги кэмэҕэ)===
 
{| style="font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF;"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Гъ гъ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Гь гь
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Къ къ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Нг нг
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Оь оь
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Уь уь
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я
|
|}
 
== Диалектээх классификация ==
Кумык тылаҕа араар аныгыскы диалектар:
*Буйнак
*Хасавюрт
*Кайтаг
*Хайа иннэ
*Тер
 
== Быһаарыылар ==
 
[[Категория:Тыллар]]