Бикипиэдьийэ

Саха тыла: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Интерактивная навигация по истории
← Иннинээҕи уларытыыгаКэннинээҕи уларытыыга →
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
КөрөнБиики тиэкис
Trey314159 (ырытыы | суруйуу)
20 уларытыы
к fix homoglyphs: convert Latin characters in [C]удаарыстыба to Cyrillic
Modun (ырытыы | суруйуу)
225 уларытыы
Көннөрүү туһунан суруллубатах
15 устуруока:
 
'''Саха тыла''' диэн [[сахалар]] тыллара, [[түүр тыллара|түүр тылларыттан]] биирдэстэрэ. [[Саха Сирэ|Саха Өрөспүүбүлүкэтин]] [[ил тыл|судаарыстыбаннай тыла]]. Саха тылынан өрөспүүбүлүкэҕэ олохтоох [[эбээннэр]], [[эбэҥкилэр]], [[юкагирдар]] кэпсэтэллэр, сорох олохтоох [[нууччалар]] билэллэр. Маны таһынан саха тылын түөлбэ барылын быһыытынан [[долгааннар]] тыллара билиниллэр. 2010 сыллааҕы биэрэпис түмүгүнэн Россияҕа саҥарар киһи ахсаана 450140 эбит.<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab6.xls Перепись-2010]</ref>
 
== Саха тылын статуһа==
1992 с. Муус устар 4 к. Саха Өрөспүүбүлүкэтин саҥа Төрүт Сокуона ылыллыбыта. Төрүт Сокуон 46-c ыстатыйатыгар «Саха өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай тылларынан саха уонна нуучча тыла буолаллар. Эмиэ манна » 52-с ыстатыйаҕа: «Судаарыстыба эбээһинэстээх: норуот сувереннай быраабын харыстыыр, кини төрөөбүт тылын, төрүт култууратын уонна норуот быһыытынан уратытын чөлүгэр түһэрэр уонна сайыннарар».<br>
1992 сыл алтынньы 16 к. оччотооҕу Верховна Сэбиэт XV сессията «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыллар тустарынан» Сокуону ылыммыта. <br>
1993 с. «Тыллар тустарынан Сокуону» олоххо киллэрии государственнай программата оҥоһуллан, Ил Түмэҥҥэ киирбитэ. <br>
Олунньу 13 күнэ – саха норуотун сырдатааччы Семен Андреевич Новгородов төрөөбүт күнэ – СӨ бастакы Президена М.Е. Николаев ыйааҕынан «Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнэ» диэн ааттаммыта. <br>
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин территориятыгар олорор гражданнар өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай тылларынан үөрэнэр, ону кытта үөрэхтээһин систиэмэтэ биэрэр кыаҕын уонна усулуобуйатын иһинэн үөрэнэр тылларынан талар бырааптаахтар». <br>
 
Академик [[Слепцов Платон Алексеевич|П.А. Слепцов]] судаарыстыбаннай тыл өйдөбүлүн маннык быһаарар: <br>
*Туттуллар эйгэтэ муҥутуур кэҥээбит, государство олоҕун бары таһымыгар толору үлэлиир, политика, производство салааларын, үөрэх култуура, наука эйгэтин хааччыйар тыл;<br>
*Харыстанар бигэ нуормалаах тыл;<br>
*Араҥаламмыт араас истииллээх, үрдүк култууралаах литературнай тыл буолар.<br>
 
== Бэниэтикэ ==
=== Аһаҕас дорҕооннор ===
{| class="wikitable" style="border-collapse: collapse;text-align:center;"
|+caption|
! colspan="2" rowspan="2" |
! colspan="2" | Доргуйар сиринэн
|-
! Илиннэр
! Кэлиннэр
|-
! rowspan="2" |Аньах<br>атыытынан
! Киэҥнэр
|{{IPA|e}} {{IPA|ø}}<br>{{IPA|eː}} {{IPA|øː}}
|{{IPA|a}} {{IPA|o}}<br>{{IPA|aː}} {{IPA|oː}}
|-
! Кыараҕастар
|{{IPA|i}} {{IPA|y}}<br>{{IPA|iː}} {{IPA|yː}}
|{{IPA|ɯ}} {{IPA|u}}<br>{{IPA|ɯː}} {{IPA|uː}}
|-
! colspan="2" |Диптуоннар
|rowspan="2" |{{IPA|ie}} {{IPA|yø}}
|colspan="2" |{{IPA|ɯa}} {{IPA|uo}}
|}
 
=== Бүтэй дорҕооннор ===
{| class="wikitable" style="border-collapse: collapse;text-align:center;"
|+caption|
! colspan="2" rowspan="2" |
! colspan="2" | Аньах бүтэй дорҕоонноро
! colspan="2" | Мурун бүтэй дорҕоонноро
|-
! Уос бүтэй<br>дорҕоонноро
! Тыл бүтэй<br>дорҕоонноро
! Уос бүтэй<br>дорҕоонноро
! Тыл бүтэй<br>дорҕоонноро
|-
|-
!! colspan="2" |Ньиргийбэттэр
|{{IPA|p}}
|{{IPA|x}} {{IPA|c}} {{IPA|k}} {{IPA|t}} {{IPA|s}}
| -
| -
|-
! rowspan="2" |Ньиргиэрдээхтэр
! Бааралаахтар
|{{IPA|b}}
|{{IPA|ɣ}} {{IPA|ɟ}} {{IPA|ɡ}} {{IPA|d}} {{IPA|h}}
| -
| -
|-
! Диэрийэллэр
| -
|{{IPA|l}} {{IPA|j, ȷ̃}} {{IPA|ɾ}}
|{{IPA|m}}
|{{IPA|ɲ}} {{IPA|ŋ}} {{IPA|n}}
|}
 
== Саха алпабыыта ==
=== КириллСаҥа түүрдээх алпабыыта (Яҥалиф) (1929-1939) ===
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B в
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | C c
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ç ç
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | E e
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | F f
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ƣ ƣ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | H h
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I i
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | M m
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N̡ n̡
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ө ө
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Q q
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ş ş
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | T t
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | W w
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | X x
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Y y
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ƶ ƶ
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | '
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |
|}
 
=== Кирилл алпабыыта (билигиҥҥи) ===
{| style="font-family:Microsoft Sans Serif; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а
64 устуруока ⟶ 181:
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я
|}
 
=== Латыын алпабыыта (Бастакы вариана) ===
{| style="font-family:Microsoft Sans Serif; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B b
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ch ch
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Dʻ dʻ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | E e
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | F f
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Gʻ gʻ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | H h
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I i
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | M m
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ng ng
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Nʻ nʻ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Oʻ oʻ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Q q
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Sh sh
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | T t
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Uʻ uʻ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | X x
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Y y
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ʼ
|}
 
=== Латыын алпабыыта (иккис вариана) ===
{| style="font-family:Microsoft Sans Serif; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B b
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | E e
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | F f
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | H h
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I i
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | M m
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Q q
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | T t
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | X x
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Y y
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D‘ d‘
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G‘ g‘
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N‘ n‘
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O‘ o‘
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U‘ u‘
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ch ch
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Sh sh
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ng ng
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ’
|}
 
283 устуруока ⟶ 318:
 
5. Мурун ''[j]'' дорҕооно сурукка '''й''' буукубанан бэлиэтэнэр.
 
== Саха тылын статуһа==
1992 с. Муус устар 4 к. Саха Өрөспүүбүлүкэтин саҥа Төрүт Сокуона ылыллыбыта. Төрүт Сокуон 46-c ыстатыйатыгар «Саха өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай тылларынан саха уонна нуучча тыла буолаллар. Эмиэ манна » 52-с ыстатыйаҕа: «Судаарыстыба эбээһинэстээх: норуот сувереннай быраабын харыстыыр, кини төрөөбүт тылын, төрүт култууратын уонна норуот быһыытынан уратытын чөлүгэр түһэрэр уонна сайыннарар».<br>
1992 сыл алтынньы 16 к. оччотооҕу Верховна Сэбиэт XV сессията «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыллар тустарынан» Сокуону ылыммыта. <br>
1993 с. «Тыллар тустарынан Сокуону» олоххо киллэрии государственнай программата оҥоһуллан, Ил Түмэҥҥэ киирбитэ. <br>
Олунньу 13 күнэ – саха норуотун сырдатааччы Семен Андреевич Новгородов төрөөбүт күнэ – СӨ бастакы Президена М.Е. Николаев ыйааҕынан «Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнэ» диэн ааттаммыта. <br>
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин территориятыгар олорор гражданнар өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай тылларынан үөрэнэр, ону кытта үөрэхтээһин систиэмэтэ биэрэр кыаҕын уонна усулуобуйатын иһинэн үөрэнэр тылларынан талар бырааптаахтар». <br>
 
Академик [[Слепцов Платон Алексеевич|П.А. Слепцов]] судаарыстыбаннай тыл өйдөбүлүн маннык быһаарар: <br>
*Туттуллар эйгэтэ муҥутуур кэҥээбит, государство олоҕун бары таһымыгар толору үлэлиир, политика, производство салааларын, үөрэх култуура, наука эйгэтин хааччыйар тыл;<br>
*Харыстанар бигэ нуормалаах тыл;<br>
*Араҥаламмыт араас истииллээх, үрдүк култууралаах литературнай тыл буолар.<br>
 
== Өссө маны көр ==
Төрдө — «https://sah.wikipedia.org/wiki/Саха_тыла»