Кэм: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Көннөрүү туһунан суруллубатах
Көннөрүү туһунан суруллубатах
1 устуруока:
[[Билэ:Wooden hourglass 3.jpg|thumb|right|[[Кумах чаhыта|Кумах чаhытыгар]] кумах сүүрүгэ ааспыт кэми көрдөрөр.]]
 
'''Кэм''' диэн [[кээмэйдээhин|кээмэй систематынсистөматын]] компонена. Кэм түбэлтэлэри наардыырга, түбэлтэлэр уhуннарын тэҥнииргэ уонна кинилэр икки ардыларынааҕы арыттарын билэргэ туттуллар. Онтон таhынан объектаробъөктар хамсааhыннарын билэргэ. Кэм [[итэҕэл|итэҕэлгэ]], [[философия|философияҕа]] уонна [[үөрэх|үөрэххэ]] улахан суолталаах.
 
ТёгурукТөгүрүк кункүн уонна дьыл кэмнэрин утумнара хатылана туруулара уонна тустаа5ынантустааҕынан айыл5аайылҕа кёстуутэкөстуутэ, олоруу-дьаhаныы КЭМ диэн ааттанар.
КЭМ.
 
Тёгурук кун уонна дьыл кэмнэрин утумнара хатылана туруулара уонна тустаа5ынан айыл5а кёстуутэ, олоруу-дьаhаныы КЭМ диэн ааттанар.
Кэм бэйэтин дьаалытынан эбэ сууругун курдук устар да устар.
1.==Кэм утумнара.==
 
Кэм быыстала суох хатылана турар икки утумнаах:
 
А/* ТегурукТөгурук кункүн утума:
 
Тын хатыыта.(" Тын батыйа кылаанын курдук санардыы суhуйа кетенкөтөн эрэр." Кулун Куллустуур, 773 столб.)
Сарсыарда( Сар сырдаа).( "Сарыыр танара санардыы арылла сырдаан эрэр эбит". Кул. Куллустуур, 770-780 столб.)
Кунус
Киэhэ.
Саhарҕа.(саһар арҕаа.)
Саhар5а.( са7ар ар5аа.)
Им сутуутэ.
Туун ортото.Туун.
 
Буруйбут хара былыт илин са5ахтансаҕахтан сэгэтэ тэйиитэ( эбэтэр са5а5ысаҕаҕы бу буруйуенбуруйуөн а5айаҕай иннинэ) сайынны тахсар кункүн сарданата" тын хатыыта" диэн ааттанар.Тын хатыыта кыhынны кэмнэ айыл5аайылҕа кестуутункөстуутун быhыытынан суох.КеннеруКөннөру олох эрдэ, халлаан сырдыан иннинэ диэн суолта5асуолтаҕа туттуллар.
Б/ * Дьыл утума:
 
Сайын.
Күhүн.
Куhун.
Кыhын.
Саас.
 
2.==Кэм утумугар оло5ураролоҕурар ейдебуллэр.өйдөбуллэр==
 
Былырыын:
--------сайын сайын( быhайын).
--------куhун( букуhун(букүhүн).
--------кыhын кыhын( быкыhын).
--------саас саас( быhаас).
 
Быйыл:
-------сайын сайын( бу сайын).
-------күhүн куhун( бу куhункүhүн).
-------кыhын кыhын( бу кыhын).
-------саас саас( бу саас).
 
Иллэрээ кун (икки хонуктаа5ыта).
Иллэрээ( сарсыарда,күн кунус, киэhэ,(икки туунхонуктааҕыта).
Иллэрээ (сарсыарда, күнус, киэhэ, туун).
Бэ5эhээ.
Бэҕэhээ.
Бугун.(Бу кун.)
Бүгүн. (Бу күн.)
Сарсын.
Өйүүн.
Ейуун.
Эhиил( (сайын, куhункүhүн, кыhын,саас).
==Кэм кэрдиитэ==
3. Кэм кэрдии.
 
Орто дойду оло5оролоҕор туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх.Олоххо баарга барытыгар, хамныыр харалар, кетердеркөтөрдөр, балыктар уонна харамайдар олохторугар туох эрэ буолар, бутэрбүтэр кэмэ, кэхтэр, мунурмуҥур уhуга.
Холобура олонхо5оолонхоҕо этиллэр: " Оhо5остоохОhоҕостоох буолар кэмэ кэрдиитэ".( Кыыс Дэбилийэ, 470- 577 столб.)
4. ==Кэм кээмэйдэрэ ( саха угэстэринэнүгэстэринэн).==
 
Чыпчылыйыах тугэнэ(түгэнэ (тургэнэ).
Кыл быстар тугэнэтүгэнэ.
Уот ылар тугэнэтүгэнэ.
Тон куескуөс быстына.
Хонук( (тахсар кункүн киирэн ессеөссө сана кункүн тахсыар дылы кэм.)
Ый( (халлаанна ый уескээнуөскээн-бутэн ессеөссө сана ый уескуеруөскуөр диэри кэм.)
ТегурукТөгурук сыл( (дьыл хайа эрэ утума са5аланансаҕаланан-бутэн эргийэн кэлэн хатыланыар дылы кэм.)
Бэлиэ сыл( (ханнык эмэ бэлиэ тубэлтэ буолбут дьылыттан кэми аа5ыыааҕыы.)
Киhи уйэтэүйэтэ.( (Киhи уескээнуөскээн, олох олорон елуерөлуөр диэри кэм.)
Кэнэ5эс(Кэнэҕэс (хойут.) Кэнэ5эhинКэнэҕэhин-кэнэ5эс(кэнэҕэс (хойутаан, ерөр сыллар ааспыттарын кэннэ.)
Кэнэ5эски(Кэнэҕэски (кэлин, хойут кэлиэхтээх.)
Мунур( (мун) уйэүйэ.( Суус(Сүүс сыл.)
Былыргы уйэүйэ.
Быдан былыргы уйэүйэ.
5.===Былыргы саха оло5унолоҕун сорох кэмнэрэ.===
 
(Олоххо туох эрэ буолар, оноhуллар чэрчитэ. Табыгастаах, то5оостоохтоҕоостоох тугэнтүгэн.Хайа эрэ еттунэнөттунэн ураты бэлиэ кэм.)
Ыам кэмэ.
Сайылыкка тахсар кэм.
Кулун тутар кэм.( Былыргы саха биэни ыыр туhуттан кулуну тутара( хаайара.)
Ыhыах кэмэ.
От кэмэ.
Кыhынны бала5аннабалаҕанна киирэр кэм.
Кыстык(Кыhынны бала5аннабалаҕанна киирииттэн аны сайын сайылыкка тахсыахха дылы кэм.
МунхаМуҥха кэмэ.
ТанхаТаҥха иhиллиир кэм.
Дьыл о5уhуноҕуhун маннайгы, иккис муостара тостор кэмнэрэ.
ЕбугэӨбугэ сааскы быстарыкка бэс сутукатын тарга( уутугар) буккуйан сиир кэмнээ5экэмнээҕэ.
6.===Маны таhынан кэм кэрдии ейдебулөйдөбул чэрчитинэн саха оло5унолоҕун кэккэ кэмнэрэ.===
 
Сааскы кэм.
Эргэ дьыл.( (Эбэ мууhа устуор диэри чугастаа5ычугастааҕы кэм.)
Дьыл ыпсыыта.( (Эбэ мууhа устуохча устубакка турар туруга.Онтон куннээ5икүннээҕи олоххо-дьаhахха "эргэ дьыл эстиитин", "Сана дьыл салаллыытын" эргинэ кэм диэн ейденереөйдөнөрө.)
Сана дьыл. (Эбэ мууhа устуутуттан сайынны еттунээ5иөттунээҕи кэм.)
 
[[КатегорияКатөгория:Кэм|*]]