|
Бобуу - дьон тугу-эмит куһаҕан дьайыыны оҥороллорун хаччахтыыры аатыыллар. Сорох астарга бобуу баар буолуон сөп. Ол курдук, Сингапурга кэбиниини боболлор.
'''Бобуу''' диэн тугу эмэ хааччахтаан бэйэҕэ үчүгэйи, туһалааҕы оҥостунуу ааттанар.
Бобууну интернекка администратор эбэтэр модератор олохтуон сөп.
Кырдьаҕас саха эмээхситтэрэ оҕону аһара бобон иитиини сөбүлээбэттэр. «Оҕо туппас буолар» диэн этэллэр. Бу этиини көннөрү санаатахха аныгы киһи өйүгэр төттөрү курдук өйдөнөр. Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕин быһаарыытын ылыннахпытына барыта орун-оннугар син түһэр.
Оҕо күүскэ сайдан иһэр өйө-санаата күнтэн-күн саҥаны билэн-көрөн иһэргэ наадыйар, ону-маны ылан көрүөн, тутуон баҕата эбиллэр. Ону куруук бобон истэххэ оҕо ылан көрүөн баҕата онтон аҕыйаабат. Киһи көрбөт кэмигэр түбэһиннэрэн ыларын ордорорга үөрэнэр. Маннык майгыта иҥэн хааллаҕына тугу барытын кистээн оҥорор киһиэхэ кубулуйан барар.
Кыра оҕону бобон: «Төрүт тыытыма» диэн үөрэттэххэ, киһи көрөр кэмигэр тыыппакка гынан баран, кыратык халбарыйан ыллахха, тыыппыта, ылбыта эрэ баар буолар. Тугу эмэ ылан көрүөн баҕарбытын «Сэрэнэн тут, алдьаныа»,- диэн үөрэтэн, көрдөрөн биэрэн истэххэ оҕо ордук сэрэнэн тутарга үөрэнэн иһэр. Оҕону маннык үөрэтиигэ кыра эмэ тулуурдаах буолуохха эрэ наада.
Оҕо сэрэхтээх, мааны тэрили сатаан тута-хаба үөрүйэҕэ суоҕа таайан, сыыһа туттан төлө түһэриэн, алдьатыан да сөп. Айылҕаттан билиигэ-көрүүгэ тардыһыыта тардан барыны-бары тутан-хабан көрөн истэҕинэ эрэ табыллар. Ити баҕатын хааччахтаан кэбиһии, иһигэр ол бобуулары суох оҥорор баҕа санаалар иҥэн олохсуйалларыгар тириэрдэр.
Ханнык баҕарар дьыаланы аан маҥнай оҕоҕо бэйэтигэр оҥотторо үөрэтэн иһиэххэ. Тугу, хайдах оҥорору көрдөрөн, үөрэтэн биэриэххэ, онтон бэйэтэ оҥорбутун кэнниттэн, бу сыыһа, маннык оҥоруохха наада диэн көннөрөн биэрии ирдэнэр. Бу курдук оҥордоххо сыыһа буолар, маннык гыннахха биирдэ табыллар диэн хос-хос хатылаан көрдөрүү кэнниттэн дьыала син табыллан барар.
Тугу барытын оҕо бэйэтэ оҥоруута, сыыһа оҥорбутун көннөрүүтэ, өйө-санаата сөптөөхтүк, сайдан иһиитин үөскэтэр. Бобууну-хаайыыны туоруур туһун толкуйдаабакка, оҥорор, тутар өттүн толкуйдуу үөрэнэр, өйө-санаата оҥорор, тутар диэки салалларын хааччыйар. Хайдах эрэ, төһө да ыарахан буолбутун иһин, аһара барбакка, сэрэнэн, киһилии туттарга үөрэтэн иһиэххэ. Сэрэн, аһара барыма диэн үөрэтии оҕоҕо ордук тиийимтиэ.
Оҕону тугу эмэ оҥоруоҕа диэн эрдэттэн бобон, хаайан үөрэтии үчүгэй, киһилии түмүктэри биэрбэт. Аҥардастыы бобуу төһө даҕаны төрөппүккэ туһалааҕын иһин оҕо улаатан өйө-санаата сайдан истэҕинэ ураты баҕа санаа үөскүүрүгэр тириэрдэр. Ол баҕа санаата бу бобууну хайдах эрэ суох гыммыт киһи эбэтэр хайдах эмэ гынан тумнар ордугун ырытыыга ананар.
Ханнык баҕарар баҕа санаа куруук хатылана турар буоллаҕына, оҕо ийэ кутугар иҥэн ууруллар. Бэйэтэ улаатан иһэрин тэҥэ баҕа санаата эмиэ улаатан иһэр.
Куруук бобуллар, хаайыллар оҕо өйүгэр-санаатыгар туспа, ураты баҕа санаа үөскээн олохсуйар. Ол баҕа санаа бу бобуулааҕы хайдах эмэ ылан көрбүт киһи диэн буолар эбэтэр улаатан истэҕинэ олус кытаанах бобуулаах табаҕы тардыахха уонна арыгыны иһиэххэ диэн өйгө-санааҕа кубулуйар. Кини ити баҕа санаата улаатан истэҕинэ хос-хос хатыланан ийэ кутугар иҥэн ууруллан иһэр. Ол түмүгэр бу киһи улааттаҕына арыгы иһиитин диэки, баҕа санаатын толоруу диэки салаллар кыахтанар.
Ийэ кутугар иҥэн ууруллубут баҕа санаа киһи итирэн ийэ кутун салайыытыгар киирэн хааллаҕына дьэ тахсан кэлэр. Бобууга, хааччах-тааһыҥҥа сылдьыбыт оҕо улаатан, арыгы иһэн итирэн хааллаҕына төрөппүттэрин кытта тапсыбата итинэн быһаарыллар.
Оҕо тугу эмэ оҥорорун бобуу кини өйө-санаата ол бобууну утарсар, суох оҥорор баҕа санааны үөскэтэрин таһаарар. Ханнык баҕарар баҕа санаа олус элбэхтик хос-хос хатыланан оҕо ийэ кутугар иҥэн уурулуннаҕына, улааппытын кэннэ хаһан баҕарар толоруллар кыахтанар. Эдэр оҕо ити баҕа санаатын толороору элбэхтик арыгы иһэн арыгыһыт буолан хаалыан сөп.
Бобуу оҕо өйүгэр-санаатыгар киһилии санаа үөскүүрүн мэһэйдиир, суох оҥорор, өйүн-санаатын уларытан баҕа санаатын кистээн, кимиэхэ да эппэккэ оҥорор киһиэхэ кубулутар. Тугу эмэ оҥороору гыннаҕына соһуччу, уһуннук толкуйдуу турбакка эрэ, оҥоро охсорго үөрэнэр. Итинник быстахтык быһыыланара кыра эрдэҕинэ аһара бобон тугу да тыыппатыгар үөрэппиттэриттэн буолар.
Оҕо өйө-санаата, этэ-сиинэ түргэнник сайдан иһэр. Киниэхэ ханнык да бобуу наадата суох, мэһэй эрэ буолар. Кини улаатан иһэн ити мэһэйи хайаан да туоруурга аналлаах күүстээх баҕа санааны үөскэтинэр. Хомойуох иһин, аһара бобууттан үөскээбит баҕа санаа үчүгэйгэ тириэрдэрэ аҕыйах.
Сорох төрөппүттэр бэйэлэрин холобурдарынан көрдөрөн, арыгыны бэрээдэктээхтик, бырааһынньыктарга эрэ иһэргэ үөрэппэккэ эрэ, оҕолорун аҥардастыы бобон: «Арыгыны отой иһимэ»,- диэн этэллэр. Маннык үөрэтэ сатааһын, биллэр дьон бары араас үчүгэй бырааһынньыктарга иһэ-аһыы сырыттахтарына, ханнык да туһаны аҕалбат. Төрөппүт этиитэ уонна бэйэтэ тугу оҥороро тус-туспа бардахтарына оҕо төрөппүтэ этэрин ылыммат буолар уратылааҕын умнубатахха үөрэтиигэ туһалыыр.
Улаатан, өйө-санаата сайдан иһэр оҕону олус бобон үөрэтимиэххэ, өйүн-санаатын төттөрү барыы диэки салайымыахха. Кыра эрдэҕиттэн туох олоххо наадатыгар үөрэтэ, такайа сатыахха, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэргэ үөрэтиэххэ. Туох бобуулаах баарын улаатан иһэн бэйэтэ син-биир ситиһиэҕэ эрээри эрдэттэн билэ-көрө сылдьыбыта өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥэр, ол иһин ордук туһалааҕын кут-сүр үөрэҕэ дакаастыыр.
Саха дьоно оҕолорун бобон үөрэтэри сөбүлээбэттэр. Оҕоҕо туох эмэ бобуулаах баара барыта, олус ымсыырар, наһаа ылан көрүөн баҕарар баҕа санаатыгар кубулуйан хааларын билэллэр. Оҕо ол баҕа санаатын толорор туһугар өйүн-санаатын барытын салайан кэбиһэр. Олус улахан баҕа санаа оҕо ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар ууруллар. Кини хаһан улааттаҕына, ол баҕа санаатын толорор туһугар тугун да кэрэйбэт киһиэхэ кубулуйуон эмиэ сөп.
Баҕа санаа - өр кэмҥэ киһи өйүгэр-санаатыгар иитиэхтэнэн өссө күүһүрэн, дириҥээн иһэр. Эдэр киһи олоҕун сыалыгар кубулуйан хаалар баҕа санаата туох эмэ олус баҕара саныыр бобуулааҕа буолара ханнык да саарбаҕа суох. Улаатан иһэн тугу эмэни кыайыы-хотуу эдэр киһи анала буолар. Бу кыайыыны-хотууну оҥороругар ханнык эрэ бобуулааҕы булуу, ону туһаныы ордук табыллар. Үүнэн иһэр эдэр киһи бобуулааҕы булууга ордук таһаарыылаахтык ылсыһар, кэлэр-барар, сүүрэр-көтөр. Кини эдэр эньиэргийэтэ, күүһэ-уоҕа элбэҕэ баҕа санаатын ситиһэригэр кыах биэрэр.
Демократия сокуоннара сайдыбыт дойдуларыгар киһи ханнык да баҕа санаатын ситиһэригэр бобуу-хаайыы соччо суох. Ханнык баҕарар баҕа санааны ситиһэргэ харчы-баай эрэ баар буолуута наада. Төһө харчылааххын даҕаны соччо баҕа санаалары ситиһэххэ сөп. Баай дьон дьадаҥылартан биир уратыларынан ханнык баҕарар баҕа санааларын ситиһэр кыахтаахтара буолар. Үгүс баай дьон оҕолоро бары баҕаларын ситиһэн бараннар аны бобуулааҕы эрэ ситиһэллэрэ хаалар. Ону да кинилэр ситиһэллэр. Эдэрдэр наркотиктары элбэхтик эккирэтэн туһаныылара ити быһаарыыга олоҕурар.
Наркотик уратыларын, киһи өйүгэр-санаатыгар дьайар күүһүн аахсыбат буолуу, наркоманнар элбээн иһиилэригэр тириэрдэр. Ураты күүстээх синтетическэй ЛСД диэн наркотик биир эмэ дуозата киһини наркотиктан тутулуктаах буолуутугар тириэрдэр диэн этэллэр.
Наркотик киһи өйүгэр дьайыыта быдан күүстээх буолан кыра да дозата киһи өйүн көтүтэр. Өйө көппүт киһи сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарарынан атын кээмэйдээх сиргэ сылдьар, түһүүр курдук ханна баҕарар тиийэр, талбытынан үөһээ-аллараа, онно-манна көтөр. Элбэхтэ итинник кэмҥэ киирэ сылдьыбыт киһи аны бэйэтэ оннук сылдьарга баҕарар. Ол иһин наркотиктары туһанара элбээн, наркоман буолан барыыга тиийэр.
Киһи өйүн-санаатын биир саамай мөлтөх сиринэн «Өйө көтөн» хаалыыта эбэтэр «Өйө баайыллан» ылыыта буолар. Киһи өйө мэйиитин доргуйуутуттан, олус соһуйуутуттан, кыыһырыытыттан, арыгыны элбэхтик иһэн итириититтэн уонна наркотиктары туһаныытыттан көтөн хаалар кэмнэрдээх. Өй көтүүтэ элбээтэҕинэ киһи бэйэтэ аны онно үөрэнэн хаалар уратылаах. Улахан арыгыһыт киһи анаан-минээн итирээри, өйүн-көтүтээри арыгыны элбэхтик иһэр. Итирэригэр, өйө көтөрүгэр аҕыйах арыгыта тиийбэтэҕинэ онтон-мантан булан эбинэ, итирэ сатыыр.
Эдэр дьон олоххо туһалаах дьарыктара суох буолуута, иллэҥ кэмнэрэ элбээһинэ күүлэйинэн, арыгынан, наркотиктарынан дьарыктаналларыгар үтүрүйэр. Аан маҥнай туох да туһалаах дьарыктара суох баай дьон оҕолоро арыгыһыт, наркоман буолуу диэки салаллаллар.
Билигин сайдыылаах дойдулар наркотиктары кытта аҥардастыы бобон эрэ охсуһуулара төттөрү түмүктэри биэрэн иһэр. Бобуу - эдэрдэри мэҥиэлээһин буолар. Кинилэр өйдөрүн-санааларын сыыһа өттүгэр салайыы оҥоруллар. Ханна туох бобуулаах баарын булан туһаныы эдэр дьон кыахтарын бэлиэтиир көстүүгэ кубулуйар. Хайа да эдэр киһи доҕотторуттан харыс да хаалсан хаалбакка, үтүктэн боруобалаан иһэргэ тиийэр.
Арыгыны букатыннаахтык бобуу, суох оҥоруу кэнниттэн эдэрдэр ол-бу дьааттары сытырҕалыыллара уонна наркоман буолуулара олус элбээбитин улахан салайааччылар кытта булан бэлиэтээбиттэрэ. (1,101).
Өй-санаа туруга олус кытаанаҕа, дьиппиэрэ уонна киһи бэйэтин олоҕор туһалаах дьыалалары оҥорорго дьулуурдааҕа эрэ наркоман буолууттан быыһыан сөп. Арыгы курдук буолбакка наркотик киһи өйүгэр-санаатыгар олус күүскэ дьайар. Аҕыйахта боруобалыы сылдьыбыт эдэр киһи, сотору бэйэтэ наркотиктары көрдүү барарга тиийэ охсор. Ол иһин наркоманнар куруук эбиллэн иһэллэр.
Наркотиктар атыыга тахсар сыаналара ыарааһына наркоманнары аҕайаппат. Ырыынакка дьон наадыйар табаардара суох буолан хаалыыта бу табаар сыаната олус үрдүүрүн таһаарар. Сайдыылаах дойдулар ырыынакка киирэн иһэр наркотиктары тутан ылан суох оҥоруулара наркотик сыанатын үрдэтэн кэбиһэр. Ыарыһах буолбут ылан туһанааччылар итинник быһыыттан ордук эрэйи көрсөллөр. Наркотик аҕыйах буолуута бу, ыарыһах дьон быраҕан кэбиһэллэрин кыайан таһаарбат.
Полиция тутан ырыынакка киирэн иһэр наркотиктары аҕыйатан иһэриттэн оҥорооччулар туох да буолбаттар. Кинилэр сыананы ыаратаннар бэйэлэрин ночоотторун сабынан иһэллэр. Ылларбыт дьон кыайан туттунан тохтооботторо сыана төһө баҕарар үрдээн иһэригэр тириэрдэр. Наркоман буолбут дьон туохтарын да кэрэйбэккэ атыылаһалларыгар эрэ тиийэллэр.
Наркотиктары кытта маннык бобон охсуһуу эргийэ турар көлүөһэни санатар. Хантан саҕаланар да эргийэн онно тиийэн кэлэн иһэр. Бобон, хаайан эдэрдэргэ көөчүктээн кинилэри мэҥиэҕэ киллэрии буолар. Бу курдук охсуһуу наркоманнар өссө эбиллэн иһиилэрин үөскэтэр.
Оҕо өйө-санаата тэҥнээхтэриттэн, доҕотторуттан хаалсыбат буолууга олоҕурар. Бу өйдөбүл олус күүстээх. Оҕолор бэйэ-бэйэлэрин үтүктүүлэрэ өйдөрө-санаалара сайдан иһиитин үөскэтэр. Бэйэ-бэйэлэриттэн хаалсымаарылар ситиһиилэри оҥороллор. Оҕо үтүктэр, батыһар өйдөбүлэ олус сайдыбыт. Ол иһин үчүгэй киһини үтүгүннэҕинэ, үчүгэй, киһилии киһи буола улаатара быһаарыллар.
Оҕо үтүктэр өйдөбүлүн таба суолунан салайан биэрии төрөппүттэртэн ирдэнэр тутаах көрдөбүл буолар. Төрөппүт оҕотун батыһыннарар, үтүгүннэрэр күүһэ оҕотун бэйэтин курдук өйдөөх-санаалаах буолуутугар тириэрдэр күүс буолар.
Дьону-сэргэни наркотигынан куттаамыахха. Арай киһи туруктаах өйдөөх-санаалаах буолара ирдэнэр. Туруктаах өй-санаа оҕоҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутугар эрэ иҥэриллэр кыахтаах. Оҕо ийэ кутугар үтүө, үчүгэй туһунан чиҥ, кытаанах өйдөбүллэр иҥэриллибит буоллахтарына эрэ, кини өйө-санаата туруктаах буолан, кэлин киирэр куһаҕан өйдөбүллэри арааран, билэр кыахтанар. Оҕону олус боппокко, хаайбакка, киһилии олоҕу олоруу туһунан үчүгэй холобурдары үтүгүннэрэн үөрэтии туһалаах буолар. (2,28).
==Туһаныллыбыт литература.==
1. Борис Ельцин. Исповедь на заданную тему. Якутск: Кн. Изд-во. 1990.- 208 с.
2. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. - Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. - 92 с.
[[Категория: Үөрэх]]
| 